مقاله رشد و تکامل انسان

رشد و تکامل انسان
مقدمه
مقاله ای که هم اکنون در مقابل شماست مجموعه بحث هایی در رابطه ی روانشناسی کودکان 1 الی 4 یا 5 سال می باشد. در رابطه با ضرورت این بحث ها باید گفت چون کودک جوانان آینده می باشند و در فردا تمام کارهای کشورمان به دوش آن هاست، پس باید کودک با تربیتی کامل و انسانی متین وارد جامعه گردد تا بتواند بدون سرخوردگی و اختلالات روحی درمانی به جامعه خدمت کند و پیشرفت و ترقی روز افزونی برای جامعه به ارمغان آورد. این تحقیق گردآوری شده از چنین کتاب می باشد که در ابتدا آن مبانی ای در رابطه با انسان و رشد او آمده و سپس عوامل سازنده ی هوش و آخرین بخش این تحقیق مقاله ای به نام مشکلات کودکان تیزهوش آمده است. این مقاله اثر «جی اسکات وودینگ» از کانادا می باشد. که به دست سرکار خانم ملوک السادات حسینی بهشتی ترجمه گردیده است.

مقاله رشد و تکامل انسان

رشد و تکامل انسان
غریزه (Instinct)
روان شناسان در این سخن اتفاق نظر دارند که رفتار انسان پیچیده ترین انواع رفتار است و ساخت بیولوژیک و فیزیولوژیک او بیش از تمام حیوانات عالی پیچیدگی دارد و همین وضع، شناخت دقیق او را دشوار می نماید. شاید علت عمده وجود تفسیرهای گوناگون درباره علت های رفتار آدمی همین پیچیدگی ساختمان وجود و رفتار او می باشد. به تدریج که بر سن کودک افزوده می شود ویژگی های دیگری از قبیل: خندیدن، حرف زدن، راه رفتن، کوچک و بزرگ را از هم تشخیص دادن، فاصله ها را دریافتن، رنگ ها را شناختن  و … در وی ظاهر می شوند.
این گونه فعالیت ها یا خصایص نتیجه ترکیب و تأثیر متقابل دو عامل وراثت و محیط می باشند و خصایص زیستی غالبا به وسیله «ژن ها» از والدین به فرزندان و خصایص روانی یا پسیکولوژیک – که گاهی خصایص اجتماعی نیز نامیده می شوند – غالبا از طریق «محیط» در فرد پیدا می شوند. ولی این تفسیر و توجیه – مخصوصا در گذشته – مورد قبول بعضی از روان شناسان واقع نشده است زیرا گفته اند که «ژن» جنبه خصوصی دارد یعنی تمام «ژن ها» یا عامل های انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر در همه مردم یکسان نیستند چنانکه در خصایص بدنی ملاحظه می کنیم، قد، رنگ، قیافه، و … کودک شبیه پدر و مادرش می شوند ولی همین کودک در سنی راه می رود یا به حرف زدن آغاز می کند یا لبخند می زند یا مثل جنسی در او ظاهر می شود که بیشتر کودکان در همانم سن و سال این خصایص را ظاهر می سازند پس نمی توان علت این قبیل خصوصیت ها را به «ژن» نسبت داد بلکه ناچار باید گفت که موجودات زنده عالی به ویژه انسان با یک عده استعدادها و مهارت ها یا به طور کلی خصایص مشترک و همگانی زاییده می شوند وبه یادگیری آن ها نیاز ندارند. به عبارت دیگر، هر فرد هنگام تولد برای انجام دادن یک عده فعالیت ها آمادگی و مهارت قبلی یا فطری دارد. این گونه خصایص را «غریزه» نامیده اند و برای مشخص شدن آن از سایر انواع رفتار انسان، چند خاصیت را به آن نسبت داده اند از جمله:

• غریزه استعداد طبیعی است که به یادگیری نیاز ندارد.
• غریزه در تمام افراد یک نوع موجود زنده وجود دارد.
• غریزه در مراحل خاص رشد و تکامل ظاهر می شود.
• غریزه را نمی توان در موجود زنده از بین برد.
• غریزه با تغییر وضع خارجی تغییر پیدا نمی کند.
• غریزه در همان لحظه ظهور از مهارت لازم برخوردار است مثلا بچه کلاغ به همان مهارت مادرش لانه می سازد.
• هدف غریزه کاملا مشخص است و جنبه زیستی دارد.

تحقیق رشد و تکامل انسان

ولی بیشتر روان شناسان معاصر به کار بردن اصطلاح « غریزه» را با ویژگی های مذکور درست نمی دانند زیرا معتقدند که:

1. انسان در گذشته زمان توانسته است بسیاری از رفتارهای طبیعی خود را تغییر دهد مثلا می توانند ارضای میل جنسی خود را به تعویق اندازد و حتی گاهی آن میل را سرکوفته کند.
2. به کار بردن یا اصطلاح « غریزه» دلیل ضعف در تحقیق و شناخت رفتار آدمی است و روان شناسان معتقد به وجود غرایز عملا تحقیق علمی رفتار انسان را غیر ممکن می دانند.
3. اعتقاد به وجود غریزه سبب می شود که رفتار لااقل انسان را کلیشه وار و ثابت تصور کنیم و برای ایجاد تغییرات مطلوب در آن نکوشیم. مثلا وقتی بپذیریم که پرخاشگری و جنگ طلبی در انسان یک نوع غریزه یا رفتار طبیعی است دیگر کوشش برای جلوگیری از خصومت ها و جنگ های جهانی بیهوده خواهد بود.

به همین سبب، بیشتر روان شناسان بکار بردن اصطلاح «رفتار خاص نوع» (Species – Specific behavior) را بر اصطلاح عمومی « غریزه» ترجیح می دهند و آن را رفتاری می دانند که پایه زیستی آن بیش از آن که یادگیری نضج است.

با توجه به این اختلاف نظرها ما می توانیم پاسخ ها یا واکنش های موجود زنده – مخصوصا انسان – را به «پاسخ های ناآموخته» و «پاسخ های آموخته» تقسیم کنیم و اصطلاح « غریزه» را به کار نبریم با در نظر گرفتن این حقیقت که تشخیص دقیق پاسخ های ناآموخته از پاسخ های آموخته بخصوص در بزرگسالان تقریباً غیر ممکن است. مثلا غذا خوردن یک کودک نوزاد را می توان «پاسخ ناآموخته» نامید ولی غذا خوردن همین کودک حتی در یک سالگی دیگر نمی تواند «پاسخ ناآموخته» به شمار رود. از طرف دیگر، در سال های اخیر تحقیق و مطالعه در رفتار غریزی به عهده متخصصان «علم عادات» (Ethology) یا «عادت شناسی» واگذار شده است و اینان به تحلیل عینی در رفتار حیوان می پردازند و در تحقیق خود، روش های مشاهده و طبقه بندی در جانور شناسی و روش های آزمایشی روان شناسی حیوانی را به کار می برند.

رشد و نمو بدنی
علاقه کودک به انواع غذاها در دوران خردسالی با علاقه وی در مرحله نوجوانی فرق می کند. توجه کودک به وضع ظاهرش با افزایش سن او تغییر می یابد. کودک ده ساله مشاغلی را دوست می دارد ولی همین که به سن پانزده سالگی می رسد دیگر به آنها علاقه نشان نمی دهد و … این تغییرات را که در طول گذشت زمان در یک فرد پیدا می شوند چنانکه دیدیم با اصطلاح کلی «رشد و تکامل» (Development) بیان می نمایند.
از بین تغییرات رشدی در فرد، تغییراتی را به آسانی می توان مشاهده کرد که در ساختمان بدنی وی پیدا می شوند مثلا به راحتی می بینیم که طفل نوزاد به تدریج می تواند مدتی چشمان خود را باز نگاه دارد (نگاه کند)، وزنش مرتبا زیاد می شود، بر حرکات دست ها و پاهایش تسلط پیدا می کند، می تواند افراد و اشیای در حال حرکت را با چشمانش دنبال کند، می تواند بنشیند، بایستد، راه برود، بدود، شخصا لباس و کفش بپوشد و … و پیدایش هر کدام از این خصایص بدنی در رفتار فرد اثر می گذارد چنانکه به وسیله نشستن و ایستادن و راه رفتن می تواند آنچه را که می خواهد به دست آورد، به وسیله خنده و سخن گفتن می تواند با اطرافیانش ارتباط برقرار کند، و … و به همین سبب، در بحث از رشد و تکامل جنبه های مختلف انسان ابتدا به مطالعه چگونگی رشد و تکامل بدنی او می پردازند. ولی پیش از بحث در این موضوع مهم باید به چند نکته توجه نماییم:
1- منظور از بحث جداگانه درباره چگونگی رشد و نمو بدنی این نیست که جنبه بدنی رفتار با جنبه های دیگر آن ارتباط ندارد و یا تن انسان جدا از روان و عقل او است بلکه این است که اولا مطالعه یک جنبه آسانتر از مطالعه تمام جنبه ها در آن واحد می باشد ثانیا مطالعه خصایص بدنی آسانتر از بررسی ویژگی های روانی است.
2- شناخت چگونگی رشد و نمو بدنی ما را با پایه های فیزیولوژیک رفتار آشنا می کند مثلا روشن می نماید که سلسله اعصاب در رفتار چه تاثیری دارد و اگر اختلالی در آن پیدا شود رفتار فرد چه وضعی پیدا خواهد کرد.
3-ضرورت توجه به چگونگی رشد و نمو بدنی در شناخت رفتار به ویژه رفتار ناسازگار روشن خواهد شد. مثلا خواهیم دید که ممکن است علت بعضی از ناسازگاری های فرد نارسایی یا اختلال غده های درون ریز او باشد که تا این اختلال درمان نشود بهبود ناسازگاری وی ممکن نخواهد شد.
4- چگونگی رشد بدنی در دید و گرایش فرد نسبت به خودش و این که دیگران او را چگونه فردی می بینند بسیار مهم و موثر است مثلا کودکی که از رشد و نمو سریع بدنی بهره مند است بهتر و سریعتر از همسالانش می تواند کارهایی را انجام بدهد و همین وضع باعث می شود که او ارزش خاصی برای خود قایل شود. یا کودکی که خود را نیرومندتر از همسالانش می بیند نظر مثبتی نسبت به خود خواهد داشت در صوررتی که کودک ضعیف، احساس کمبود و حقارت خواهد کرد و این احساس نیز او را رنج خواهد داد و احتمالا او را به بعضی فعالیت های نامطلوب از قبیل حسادت و انتقامجویی وادار خواهد کرد. یا کودک ضعیف خود را به اطاعت از کودک قوی و نیرومند ناچار خواهد دید. همچنین، رفتار افراد بلند قد با رفتار افراد کوتاه قد یکسان نخواهد بود و نیز افرادی که دارای نقایص بدنی یا عضوی هستند غالبا رفتارشان از این نقص ها متاثر می شود. به علاوه، نظر یا دید و گرایش مردم نسبت به افراد تنومند و نیرومند یا بهره مند از بدن سالم و قوی غیر از دید ایشان نسبت به افراد ضعیف و دارای نقض بدنی خواهد بود و شخص خودش، این نظر و گرایش مردم را نسبت به خود احساس کرده متاثر خواهد شد.
به علاوه، نخستین راه و وسیله کودک برای پی بردن به وجود خود به عنوان شخص یا فرد مستقل از دیگران، بدین اوست و او از طریق فعالیت های بدنی است که می تواند توجه سایرین راجلب کند و خود را نشان دهد مثلا همین که می تواند چیزی را از تاقچه اتاق بردارد فورا مادر یا پدرش را صدا می زند و می گوید: «نگاه کن، من دستم به تاقچه می رسد» خلاصه به گفته لابار (La Barre) زیست شناس معروف: «طبیعت انسانی هر شخص از نوع بدنی که او دارد سرچشمه می گیرد» پس آگاهی از چگونگی رشد و نمو بدنی برای شناخت رفتار ضرورت دارد.
اگر بخواهیم خصوصیت بارزی برای روان شناسی علمی جدید ذکر کنیم باید بگوییم که برای این علم، دیگر انسان ترکیبی از دو واحد یا جنبه مستقل به نام بدن و روان نیست بلکه واحدی است غیر قابل تجزیه. از این رو، روان شناس معاصر به رفتار فرد توجه دارد که آن نیز از کل وجود وی سر می زند. مثلا وقتی ما گریه می کنیم. تنها اشک چشم نیست که در چهره ما ظاهر می شود و یک امر بدنی است بلکه تمام وجود ما ناراحت است و همین طور است در خنده.
همین یافته روان شناسی نیز معلم را به یک اصل مهم متوجه می نماید و آن این که وی باید در تمامی فعالیت های درسی خویش به کل وجود فرد فرد دانش آموزان توجه داشته باشد و هرگز تصور نکند که بعضی از فعالیت های وی در بدن دانش آموز و بعضی در روان او تاثیر می گذارد بلکه کیفیت رفتار معلم در کیفیت رفتار دانش آموز موثر واقع می شود. به همین سبب، انتخاب و تربیت معلم را از حساسترین امور یک جامعه می شمارند و غفلت یا مسامحه در آن را خطر بزرگی برای جامعه انسان می دانند.

دوره رشد و نمو بدنی
سرعت رشد و نمو بدنی به اختلاف سن کودک و ماه های سال مختلف می شود بدین جهت، رشد بدنی را به دو دوره عمومی و سالی تقسیم می کنند:
الف – دوره عمومی رشد بدنی. شامل سرعت رشد و نمو بدن در تمام مراحل زندگی است که ابتدا به سرعت شروع شده سپس کند می شود بعد دوران بلوغ باز همان سرعت قبلی را پیش می گیرد و هنگام جوانی و نضج کامل، نیروهای بدنی متعادل می شوند، و در مرحله پیری رو به ضعف و انحطاط می گذارند.
ب – دوره سالی . دوره رشد قد تقریباً در نصف اول سال، سریع و در نصف دوم، کند می شود ولی رشد وزن عکس آن است یعنی در نصف اول سال، کند و در نیمه دوم سریع می شود.

چگونگی رشد و نمو بدنی
رشد و نمو دستگاه ها و اعضای گوناگون بدن در مرحله پیش از تولد با نظم خاصی انجام می گیرد ولی بعد از تولد میان آن ها اختلاف هایی پیدا می شوند بدین معنا که هر یک از آن اعضا بعد از تولد راه مخصوصی برای رشد و تکامل در پیش می گیرد که از کیفیت رشد سایر عضوها متفاوت و ممتاز است ولی این اختلاف، موجب ناپیوستگی میان آن ها نمی شود.
همچنین، اعضای بدن انسان در مرحله طفولیت به نسبت های مختلف رشد و نمو می کنند و در این رشد و نمو از عوامل زیادی متاثر می شوند چنانکه استخوان بندی، دندان ها، دستگاه عصبی، و عضلات رشد و نمو می کنند در حالی که رشد و نمو قد و وزن با سن زمانی یا شناسنامه یی Chronlogical) یا CA) ارتباط دارد و به تدریج و با افزایش آن، رشد و نمو می کنند به همین سبب است که قد و وزن همیشه با سن مقایسه می شوند. به عبارت دیگر، تمام بدن یک جا و ناگهانی رشد و نمو نمی کند بلکه هر قسمت از دستگاه های بدنی رشد خاصی دارد. از طرف دیگر، مغز و دستگاه عصبی در سال های اول به سرعت رشد می کنند و در حدود 16 سالگی به نضج می رسند چنانکه مغز کودک در 2 سالگی 75 درصد وزن مغز بزرگسالان را دارد و در 6 سالگی وزن مغز به 90 درصد مغز بزرگسالان می رسد. بدن به صورت کلی، به سرعت تا 5 سالگی و بعضا کمی سریعتر تا 12 سالگی نمو می کند. بعد از سن بلوغ، آخرین جریان رشد و نمو بدن است که در حدود 20 سالگی به اوج خود می رسد.

رشد قد و وزن
وضع رشد بدنی یک فرد را در چگونگی رشد و نمو قد و وزن او به آسانی می توان مشاهده کرد. قد بچه نوزاد عادی به طور متوسط در حدود 50 سانتی متر است. در یک سالگی به حدود 74، در پایان دو سالگی به 84 و در پایان سه سالگی به 91 سانتی متر می رسد و تا شش سالگی هر سال در حدود 7 سانتی متر و از این به بعد تا دوران بلوغ هر سال در حدود 5 سانتی متر بر قد کودک افزوده می شود.
میزان قد انسان برحسب اختلاف عاملهای وراثت، محیط، و جنس (دختر و پسر بودن) فرق می کند. چنانکه حد متوسط قد پسران تا دوره بلوغ بیش از حد متوسط قد دختران می باشد ولی در دوران بلوغ دختران بر پسران سبقیت می کنند. سپس مانند سابق، تعادل برقرار شده به تدریج پیش افتاده پسران آغاز می شود.
وزن بچه نوزاد عادی به طور متوسط در حدود 3 کیلوگرم است و وزن پسر همیشه کمی بیشتز از وزن دختر است که این تفاوت تا دوران بلوغ ثابت می ماند. در سال اول زندگی وزن کودک به سرعت افزایش پیدا می کند به طوری که در پایان چهار ماهگی 6 کیلوگرم می شود و آخر یک سالگی به 9 کیلوگرم می رسد و در پایان دو سالگی کودک در حدود 12 کیلوگرم وزن خواهد داشت. سپس از این سرعت کاسته می شود و هر سال تقریباً 2 کیلوگرم بر وزن کودک افزوده می شود و این افزایش وزن تا دوران بلوغ به همین قرار خواهد بود وزن کودک از چگونگی غذا، استراحت، فعالیت، قد، سن، جنس، شرایط زندگی، و ساختمان بدن متاثر می شود:
در رشد و نمو بدنی چند اصل مشاهده می شود از این قرار:
1- میزان و نسبت رشد و نمو برای هر دو جنس در دوره پیش از مدرسه (کودکستانی) به بیشترین درجه می رسد.
2- رشد قد دختران در دوران بلوغ سریعتر از پسران است ولی از آن دوره به بعد پسران برتری پیدا می کنند.
3- قد مرد متوسط در حدود 10 تا 12 سانتی متر از قد وزن متوسط بلندتر است.

تاثیر نقص های بدنی در رفتار فرد
نقص های بدنی ممکن است نتیجه عوامل موروثی باشند، یا در اثر حادثه یی پیش از تولد و در جریان تولد و بعد از تولد پیدا شوند، و یا معلول عوامل روان شناسی یی باشند. علت عمومی نقص های بدنی اساسا طبیعی است ولی با این وجود، بعضی از آن ها پایه روانی دارند. مثلا لکنت زبان از جمله نقص های بدنی است که غالبا علت روانی دارد و اشخاصی که دارای این نقص هستند معمولاً هنگامی دچار لکنت می شوند که اضطراب دارند، وحشتزده هستند، و یا غم و اندوه شدیدی بر آن ها مستولی شده است.

تاثیر نقص های بدنی روی فرد به نوع نقص، زمان پیدایش آن، نظر دیگران نسبت به آن، و دید فرد نسبت به خود بستگی دارد. مثلا تاثیر فلج بودن در روی فرد بیش از این است که او یک انگشت کم داشته باشد. همچنین، اگر نقص بدنی در اوایل زندگی پیدا شود شخص فرصت زیادی برای سازگاری خواهد داشت و اثر آن به اندازه تاثیر نقصی که در دوران نوجوانی پیدا می شود نخواهد بود.

هر گاه مردم این نقص بدنی را مهم ندانند و نسبت به آن بی توجه یا کم توجه باشند در دید فرد نسبت به خود موثر واقع شده کمتر احساس نقص و کمبود خواهد کرد. مهمتر از همه این عامل ها نظر و گرایش خود فرد نسبت به آن نقص است. شاید نقص بسیارجزیی – مثلا بزرگی یا کوچکی بینی – به نظر یک شخص نقص بسیار مهمی باشد که در این صورت، تاثیر آشکاری روی سازگاری روان شناس یی شخص خواهد گذاشت.

البته نباید فراموش کرد که گرایش هر فرد نسبت به خویشتن بیشتر به چگونگی واکنش دیگران به او بستگی دارد. گرایش و رفتار والدین، برادران و خواهران، همبازی ها، و معلمان اثر زیادی روی گرایش فرد نسبت به نقص خواهد داشت. مثلا اگر والدین لکنت زبان را عیب و نقص مهمی تصور کنند و برای پوشاندن این نقص در فرزند خود او را از برخوردهای اجتماعی باز دارند این رفتار ایشان سبب خواهد شد که کودک آن نقص را بسیار مهم تلقی کند و این نیز ناکامی های فراوانی را برای او بار خواهد آورد. به همین سبب، اطرافیان فردی که دارای نقص عضوی است باید از مهم جلوه دادن آن خودداری کنند و به یاد داشته باشند که اثر نامطلوب نقص بدنی یا عضوی بسیار کمتر از اثر نظر و رفتار ایشان یا آن فرد می باشد. فرد ناقص به فرصت های زیادی نیازمند است که بتواند در بعضی موارد موفقیت کسب کند و عملا دریابد که او با وجود داشتن نقص عضوی یا بدنی می تواند در موارد زیادی توفیق یابد.

رشد حرکتی
منظور از رشد حرکتی قدر کنترل عضلات است که برای فرد بسیار اهمیت دارد. رشد حرکتی به بهداشت بدنی و روانی، زندگی اجتماعی، و رشد و تکامل خود شناسی فرد بستگی دارد بدین معنا که کودک سالم از رشد حرکتی طبیعی برخوردار خواهد بود. زندگی در میان جمعی که فعالیت و جنب و جوش ک ودکانه را برای کودک ضروری می دانند و فرصت های حرکات بدنی مختلف برای او فراهم می کنند سبب می شود که رشد حرکتی کودک طبیعی و سریع انجام گیرد. همچنین، کودک وقتی در فعایت های بدنی خود موفق شود نسبت به خود گرایش مثبت یا نظر مساعد پیدا خواهد کرد. از طرف دیگر، رشد و تکامل حرکتی کودک را در بهره مندی از سلامت بدنی و روانی، گسترش ارتباط های اجتماعی، و احساس موفقیت و خودشناسی سالم بسیار کمک می کند چنانکه هاویگهرست می گوید: «گسترش دایره خویشتن فهمی یا خودشناسی کودک به مهارت هایی بستگی دارد که وی در دوران طفولیت کسب می کند همچنانکه خودپذیری او تا حدی از توانایی او به درک اشکال گوناگون دنیای خارج از خود سرچشمه می گیرد … هنگامی که کودک در یک فعالیت گروهی شرکت می کند مهارت های خاص و تجارب معینی پیدا می کند، فرصت می یابد که مهارت های خود را در برابر همسالانش بسنجد و چگونگی واکنش همسالان نسبت به مهارت های وی بر خودشناسی او می افزاید.»

رشد حرکتی در مراحل مختلف زندگی به فرد کمک می کند که خود را به عنوان یک شخص مستقل بشناسد و بپذیرد. کودک خردسال وقتی احساس استقلال می کند که یاد می گیرد کارهایی برای خودش انجام دهد مثلا شخصا کفش ها و لباس هایش را بپوشد و اسباب بازیهایش را جابجا کند.
رشد حرکتی از لحاظ رشد اجتماعی نیز بسار مهم است. زندگی بچه نوزاد به دیگران بستگی دارد ولی او نمی تواند به سوی دیگران برود باید دیگران به سوی او بیایند. همین که به تدریج می تواند بر اعضای مختلف بدنش مسلط شود و عضلانش را تحت کنترل در آورد می تواند بنشیند، بایستد، راه برود و سرانجام بدود و بدین وسیله روابط بین خود و دیگران را گسترش دهد.

رشد مهارت های حرکتی به کودک امکان می دهد که با اشخاص، حوادث، اشیا و اوضاع مختلف زیادی برخورد کنند و بر تجاربش بیفزاید.
رشد حرکتی در «خود پنداری» (Selfconcept) یا تصور فرد از خود نیز بسیار موثر است. هر گاه رشد حرکتی فرد کند باشد ممکن است چنین تصور کند که او در سطح پایین تر از همسالانش قرار دارد و در نتیجه نمی تواد در بازی ها و فعالیت های آن ها شرکت کند. همین دید و تصور او از خودش تاثیر زیادی در رفتار او دارد زیرا مهمترین عامل موثر در دید فرد نسبت به خویشتن این است که او خود را چگونه می بیند نه این که دیگران او را چگونه می بینند. او آن چنان واکنش نشان می دهد که فکر می کنند دیگران او را می بینند اگر چه چگونگی رفتار دیگران با فرد در تشکیل تصور او از خویشتن (خودشناسی یا خودپنداری) موثر است، هر گاه بین اعتقاد فرد درباره دید دیگران نسبت به او و شیوه رفتار عملی شان با او اختلاف و تناقص پیدا شود وی ناکام خواهد شد. مثلا شخصی چنین تصور کند که دیگران او را آدم فهمیده ای می دانند ولی ببیند که عملا با او مانند یک آدم کم فهم رفتار می کنند ناکام می شود. شاید علت عمده بیشتر ناکامی های ما همین تصور های نادرست درباره خودمان باشد. یکی از هدف های اساسی تربیت این است که افراد را در پیدایش خودپنداری درست و واقعی کمک کند یعنی ایشان بتوانند خود را درست بشناسند و به محاسن و معایب واقعی خود عملا پی ببرند. مثلا کودک یاد بگیرد که او نمی تواند برتری داشته باشد، او ناچار است از دیگران کمک بگیرد، تجاربش را افزایش دهد، به دیگران کمک کند و گاهی خواسته ها یا تمایلات خویش را سرکوب کند.

مطالعه رشد و تکامل حرکتی در کودکان و نوجوانان نشان می دهد که:

• رشد حرکتی از اصول رشد و نمو پیروی می کند.
• رشد و تکامل مهارت های حرکتی در دوره دبستانی از عامل های بیشتر مخصوصا نضج و تمرین متاثر می شود.
• رشد مهارت های حرکتی در کو دکان علاوه بر نضج به فعالیت های حرکتی نیز بستگی دارد.
• رشد حرکتی پسر و دختر تا دوره بلوغ چندان با هم فرق ندارد لیکن بعد از این مرحله، پسران بر دختران برتر می شوند.
• رشد و تکامل حرکتی از وضع و بهداشت بدنی، هوش، فشار عاطفی، و محیط کودک متاثر می شود.

مقاله رشد و تکامل انسان

رشد و تکامل ذهنی
یکی دیگر از جنبه های اساسی رشد و تکامل انسان رشد استعدادهای ذهنی فرد است و از این لحاظ بیشتر اهمیت دارد که در رشد و تکامل کلی فرد اثر می گذارد. در بخث از رشد و تکامل ذهنی به افزایش و کاهش ویژگی ها و استعدادهایی که وضع هوشی فرد را نشان می دهند توجه داریم.
در ماطلعه رشدذهنی با چند مشکل مواجه می شویم: یکی این که تعیین ویژگی های ذهنی یا عقلی خاص در بچه های نوزاد و خردسال بسار دشوار است و وقتی هوش آن ها را اندازه می گیرم در واقع استعدادهای حرکتی آن ها را می سنجیم که همبستگی کم ولی مثبت با وضع هوشی فرد در آینده دارند. مشکل دیگر، سنجش استعدادهای ذهنی و وسایل اندازه گیری آن هاست بدین معنا که استعدادهای ذهنی چنان با هم در آمیخته و پیچیده هستند که نمی توان دقیقا آن ها را اندازه گرفت. از طرف دیگر از به کار بردن تست های هوشی متفاوت نتایج مختلف به دست می آیند. مشکل سوم این است که خود روان شناسان در تعریف هوش و اعتبار تست های هوشی اختلاف نظر دارند مثلا بعضی از ایشان معتقدند که هوش فرد ثابت است و بعضی دیگر آن را تابع وضع محیط می دانند.

وقتی در روان شناسی از «عقل» یا «ذهن» (Mind) سخن می گوییم منظورمان مجموع متشکل اعمال روانی است که فرد را برای واکنش نشان دادن به محیط و سازگاری با آن قادر می سازند. پس وقتی می اندیشیم، استدلال می کنیم، مسئله ای را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم، پیش بینی می کنیم، و … به فعالیت عقی یا ذهنی می پردازیم و هر کدام از این قبیل اعمالی را که معمولاً از عضو مشخصی در بدن سر نمی زنند «استعداد ذهنی» می نامند.
نخستین استعداد ذهنی که در بچه ظاهر می شود حفظ کردن آثار محرک های خارجی است بدین معنا که کودک صورت های معینی را از قبیل صورت والدین خود که موجب ارضای نیازهای او می شوند یاد می گیرد و در ذهن خود نگاه می دارد و یادگیری نقش بسیار مهمی در رشد و تکامل کودک مخصوصا رشد ذهنی دارد.

بعضی از استعدادهای ذهنی در درون فرد هستند ولی در رفتار او ظاهر نمی شوند زیرا هنوز فرد رشد و نمو بدنی لازم برای نشان دادن آن ها را پیدا نکرده است مثلا استعداد ذهنی برای حل این مسئله که از جایی به جای دیگر برود و از راه دیگر به همان جای اول برگردد در بچه مشاهده نمی شود زیرا هنوز او به هیچ گونه راه رفتن قادر نیست.

نکات زیر ما را در شناخت چگونگی رشد و تکامل استعدادهای ذهنی بیشتر راهنمایی می نمایند:

1. استعداد یا توانش گویایی تا اوایل سی سالگی افزایش می یابد هر چند که سعرت آن از بیست سالگی به بعد کمتر می شود.
2. ادراک روابط مکانی (Spatial) در اوایل بیست سالگی به کندی انجام می گیرد و در اوایل سی سالگی کاهش می یابد.
3. استعداد استدلال در اوایل بیست سالگی کاهش خود را آغاز می کند.
4. استعداد شمارش یا عددی تا اواسط چهل سالگی افزایش دارد و پس از آن کاهش پیدا می کند.
5. استعداد خواندن یا روانی کلمات تا اوایل سی سالگی در حال افزایش است، چند سالی هم حالت نوسان (بالا و پایین شدن) دارد و از این به بعد تا اوایل چهل سالگی کاهش مداوم خود را آغاز می کند.

افزایش و کاهش میزان و سطح استعدهای ذهنی برحسب هوش فرد فرق می کنند بدین ترتیب، آن هایی که از لحاظ هوشی بالاتر از متوسط هستند رشد و تکامل استعداد های ذهنی سریعتری دارند و افزایش استعدادهای آن ها سریعتر از افراد متوسط خواهد بود و دیرتر از آن ها متوقف خواهد شد. در افرادی که هوش پایین تر از متوسط دارند رشد و تکامل استعدادهای ذهنی به کندی انجام می گیرد و زودتر متوقف می شود و سریعتر کاهش می یابد.
البته این بدان معنا نیست که اشخاص سالمند کمتر از آنچه در دوران کودکی و نوجوانی و جوانی می دانستند می دانند بلکه منظور از کاهش این است که آمادگی برای یادگیری و سرعت انجام دادن کارها کم می شود. روی هم رفته رشد و تکامل هوشی در اشخاص متوسط تا حدود بیست سالگی افزایش دارد، در اوایل سی سالگی کاهش ان به کندی آغاز می شود و سپس تا حدود شصت سالگی کاهش آن بسیار سریع می شود. نباید فراموش کرد که این وضع در همه مردم یکسان نیست و از تفاوت های فردی آن ها متاثر می شود و چنانکه بالاتر اشاره شد کاهش استعدادهای ذهنی در افراد کم هوش زودتر و سریعتر از افراد تیز هوش و متوسط انجام می گیرد.

رشد و تکامل عاطفی
در بحث از رشد و تکامل عاطفی به این رفتار فرد توجه داریم که چگونه متاثر می شود و تاثر خود را چگونه اظهار نماید و نیز آگاهی وی از این که چه چیز برایش خوشایند یا ناخوشایند است و چه موقع باید ملایم یا خشن باشد.
هیجان ها و عواطف را همگی داریم و انواع و چگونگی آن ها در زندگی اجتماعی ما و این که با خود و دیگران چگونه سازگاری کنیم نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. شخصی که زندگی او تحت سلطه عواطف ناخوشایند قرار دارد شخص بدبختی خواهد شد و اشخاصی که از عواطف خوشایندی بیشتری بهره مندند دارای یک زندگی نسبتاً خوشبختی خواهند بود
همان اندازه که نوع هیجان ها و عواطف شخص اهمیت دارند شیوه های بیان و اظهار و کاربرد آنها نیز مهم هستند. بدین معنا که دو نفر ممکن است یک نوع هیجان یاعاطفه نسبت به چیزی یا شخصی داشته باشند ولی یکی از آن ها خود را کنترل می کند و با شیوه مورد قبول جامعه واکنش نشان می دهد در صورتی که دیگری به کلی خود را می بازد. مثلا دو نفر دانش آموز نسبت به یک معلم عصبانی می شوند یکی عصبانیت خود را به شیوه کلامی اظهار می نماید و از معلم گله می کند در حالی که دیگری اثاث مدرسه یا واسیل آموزشی را می شکند.
در این که هنگام تولد چه نوع عواطفی در نوزاد وجود دارند بین روان شناسان اختلاف نظر هست ولی آزمایش های روان شناسان معاصر ثابت کردند که عواطف خاصی را نمی توان در بچه نوزاد تعیین و مشخص کرد و تنها عاطفه قابل تشخیص یک حالت عمومی هیجان است که به صورت فشار و ناراحتی و لذت بردن، اندکی پس از تولد ظاهر می شود. احساس لذت و الم در پایان سه ماهگی ظاهر می شود که اولی را در آرامش و خنده نوزاد و دومی را در تنش عضوی و گریه او می توان مشاهده کرد. در شش ماهگی ترس، نفرت، و خشم ظاهر می شوند و در پایان یک سالگی خودنمایی و جلب توجه آشکار می شوند.

وقتی کودکان خردسال خشمگین می شوند رفتار پرخاشگری یا عداوت از خود نشان می دهند. به تدریج که بزرگ می شوند به زودی یاد می گیرند که اظهار خشم خود به صورت پرخاشگری مورد پسند اطرافیان نیست از این رو حالت خشم خود را به صویت قیافه گرفته و گلایه کلامی ظاهر می نمایند و نیز یاد می گیرند که چگونه عواطف خود را در مواقع لازم کنترل بکنند.
در میان سالی مردان کمتر از دوران قبلی پرخاشگر و کینه توز می شوند که علت آن را می توان کاهش نیروی بدنی دانست که ایشان کمتر می توانند از خود دفاع بدنی کنند. در دوران سالمندی و کهولت، عواطف شخص مانند دوران کودکی بیشتر به خودش مربوط می شوند یعنی خود او «محور» عواطف خویش می شود و بر پایه خوشایندی یا ناخوشایندی خود درباره دیگران و امور مختلف داوری میکند.

آیا عواطف آموخته اند؟
این پرسشی است که در بحث از هیجان ها و عواطف پیش می آید. سال ها چنین تصور می شد که عواطف فطری هستند و یا هنگام تولد وجود دارند و این عواطف را ترس، خشم، و محبت می دانستند. ترس را می توان به وسیله صدای بلند ناگهانی یا تنها و بی سرپرست گذاشتن نوزاد ایجاد کرد، جلوگیری از حرکات بدن باعث بروز خشم نوزاد می شود و ناز و نوازش نوزاد، محبت را در او ایجاد میکند ولی بررسی های جدید متخصصان نشان دادند در نوزاد هیچگونه عاطفه مشخصی را نمی توان شناخت.
یکی از بهترین آزمایش ها درباره عواطف فطری یا ذاتی آزمایشی است که واتسن انجام داد. این روان شناس کودکی را که آلبرت (Albert) نام داشت برگزید. آلبرت در شیرخوارگاه بیمارستانی که مادرش کار می کرد تربیت می دش و زندگی او بیش از غالب پچه ها تحت حمایت و محدود بوداز این رو، کمتر از سایر بچه ها فرصت داشت که عواطف گوناگون را یاد بگیرد.

واتسن برای آزمایش خود درباره ایجاد و از بین بردن ترس در آلبرت ابتدا یک عده اشیا را در اختیار وی قرار داد که یکی از آنها یک موش سفید بود. آلبرت کوچولو نسبت به هیچ یک از آن اشیا حتی موش سفید واکنش ترس فطری نشان نداد. در مرحله بعد هر وقت آلبرت خواست به موش سفید دست بزند واتسن صدای بلند ناگهانی ایجاد کرد که موجب ترس آلبرت شد و این روش را چند بار هر وقت آلبرت می خواست به موش سفید نزدیک شده دست بزند. تکرار کرد و او واکنش ترس نشان داد. در نتیجه آلبرت یاد گرفته که صدای ناگهانی بلند با موش سفید همراه است. این مثال به روشنی نشان میدهد که یک عاطفه چگونه آموخته می شود به تدریج ترس از موش سفید در آلبرت چنان تقویت شد که او نه تنها از این حیوان می ترسید بلکه هر اسباب بازی به شکل موش سفید موجب وحشت او می شد. به عبارت دیگر، آلبرت ترس از موش سفید را به سایر اشیا نیز عمومیت دارد.
واتسن بعد از این وضع، آزمایش خود را درباره چگونگی از بین بردن ترس از موش سفید را در آلبرت کوچولو انجام داد و موفق شد به تدریج در اثر همراه ساختن موش سفید با چیزهای مورد علاقه آلبرت مانند شیرینی این ترس را از بین برد و آلبر ت باز مانند گذشته با موش سفید بازی کند.
غالبا اتفاق می افتد که ما چیزی یا شخصی را دوست نمی داریم ولی نمی دانیم چرا. مثلا یکی زا اشخاص سبیلدار نفرت دارد یا از دیدن آن ها ناراحت می شود، می توان علت این حالت را چنین توجیه کرد که او تجربه قبلی ناخوشایندی با کسی که سبیل داشته است دارد و این تجربه تلخ را به تدریج در اثر گذشت زمان به تمام اشخاص همانند او تعمیم داده است. شاید علت تعصب نژادی در میان بعضی از جوامع بشری همین باشد.
از آنچه گفتیم روشن می شود که احتمالا همه عواطف ما آموخته هستند ولی باید به خاطر داشت که همه آنها منحصرا نتیجه تجارب شخصی فرد نمی باشد. چه بسا عواطفی که شخص در اثر تقلید از رفتار دیگران و پذیرش گرایش های آن ها آموخته است و به اندازه عواطفی که از طریق تجربه شخص آموخته شده اند قوی می باشند. مثلا علاقه یا نفرت ما نسبت به بسیاری از غذاها نتیجه یادگیری از طریق تقلید است چنانکه وقتی در محیطی قرار می گیرم که مردم غذای مورد نفرت ما را می خورند ما نیز به خوردن آن راغب می شویم. ماهیجانها و عواطف خود را از اطرافیان: والدین، برادران و خواهران، دوستان، و معلمان یاد می گیریم.

عواطف مشترک
بعضی از عواطف در همه مردم وجود دارند از قبیل: ترس، محبت، اضطراب، غم واندوه، خشم، و حسادت ولی میزان و عوامل آن ها در همه مردم یکسان نیستند مثلا بعضی از گربه، برخی از بیماری، و گروهی از زلزله و …. می ترسند، همچنین ترس در بعضی از مردم نسبت به یک عامل معین (مثلا بیماری) شدید و در برخی ضعیف است. به عبارت دیگر، سن، تجربه، هوش، و محیط تربیتی فرد در میزان و عوامل محرک عواطف و شیوه اظهار آن ها موثرند. مثلا بچه ابتدا از هیچ چیز نمی ترسد ولی به تدریج که بر سن او افزوده می شود و رشد ذهنی او افزایش می یابد به طوری که می تواند عوامل یا منابع خطر را بشناسد ازیک عده چیزها و اوضاع خاص می ترسد، در دوران قبل از نوجوانی، کودک ترس تعمیم یافته زیادی دارد که به صورت غم و اضطراب ظاهر می شود.
همین که به سن بلوغ می رسد و با مسائل مختلف زندگی مواجه می شود عوامل ترس او تغییر می یابند مثلا از این که مسکن است در ادامه تحصیل یا موفقیت در امتحانات ورودی دانشگاه ناکام شود می ترسد. همچنین، بچه های تیز هوش از عواملی می ترسند که در بچه های کودن موثر نیستند و نیز بچه ها در میزان و عوامل محرک عاطفی و شیوه میان آن ها بیش از همه تحت تاثیر والدین خود قرار می گیرند مثلا دختر مادری که از موش می ترسد به احتمال زیاد از موش خواهد ترسد و اگر این ترس در مادر شدید باشد احتمالا در دختر او نیز به صورت شدید (البته در مقایسه با دختران دیگر) ظاهر خواهد شد و اگر این مادر هنگام ترس فرار کند (شیوه بیان عاطفه) دخترش نیز احتمالا همین شیوع را به کار خواهد بست.

رشد و تکامل اجتماعی
منظور از رشد و تکامل اجتماعی این است که فرد یاد بگیرد در یک اجتماع یا فرهنگ زندگی کند، با دیگران همکاری بکند و مسئولیت هایی را بعهده بگیرد. اجتماعی شدن مستلزم این است که شخص از ارضای بعضی از احتیاجات یاخواسته های خود صرف نظر کند و کارهایی را انجام دهد که خود نمی خواهد. همچنین، یک فرد وقتی قابلیت زندگی اجتماعی را پیدا می کند که بتواند با دیگران گرد آید زیرا تمام عادت های فرهنگی، آداب و رسوم، و آنچه را که در جامعه، خوب یا بد است از ایشان یاد می گیرد. به همین سبب، وقتی از «تربیت اجتماعی» سخن می گوییم منظورمان این است که به کودک قدرت بدهیم که با دیگران همکاری کند، بتواند آنچه را که نمی داند از مردم یاد بگیرد، بتواند بعضی از ناکامی ها را که زندگی اجتماعی برای او ایجاد می کند تحمل نماید یا ارضای بعضی از خواسته های خویش را برای صلاح جامعه به تعویق بیندازد، بتواند آداب و رسوم یا به اصطلاح میراث های فرهنگی جامعه را رعایت کند، یک عده مسئولیت های اجتماعی رابعهده بگیرد، و سرانجام برای جامعه خود عضو مفید و موثری باشد.
رفتار احتماعی در حدود دو ماهگی در کودک ظاهر می شود. کودک وقتی تنها می ماند و بزرگسالی او را ترک می گوید گریه می کند و همین که می بیند برگشت می خندد. کودک در کمتر از یک سالگی به حضور یک کودک دیگر متوجه می شود ولی معمولاً زودتر از سی ماهگی بین آن دو ارتباط متقابل برقرار نمی شود.

به عبارت دیگر، بچه با بزرگتر از خود مانند والدین یا برادران و خواهران و گاهی کودکان بزرگسال رابطه برقرار می کند ولی هنوز از برقراری رابطه با بچه همسالش قبل از سی ماهگی عاجز است.
از جمله ویژگی های اجتماعی کودکان در سنین پیش از مدرسه دو ویژگی آشکارند که عبارتند از: تسلط و اطاعا. برای تعیین این که کدام یک از کودکان مسلط و فرمانده یا مطیع و فرمانبر است باید رفتار او را درگروه مشاهده کرد زیرا وقتی اعضای یک گروه عوض می شوند و اعضای تازه یی وارد می وند بعضی از کودکانی هم که قبلا فرمانبر و مطیع بودند افراد فرمانده و مسلط می شوند.

کودک در دوره پیش از مدرسه در برقراری ارتبا با بزرگسالان سه مرحله طی می کند:

1. مرحله وابستگی
2. مرحله ایستادگی یا مقاومت
3. مرحله همکاری.

کودک در نخستین سال زندگی وابستگی خود را به بزرگسالان می پذیرد. در دو سالگی به مرحله مقاومت می رسد و علیه معیارهای بزرگسالان قیام می کند و در این مرحله است که عبارت هایی از قبیل «من، مرا، مال من، خودم» یا «بگذارید من خودم بکنم» یا «خودم خواهم کرد» یا «خودم می توانم» و … از کودک می شنویم. این مرحله از رشد اجتماعی کودک وقتی آغاز می شود که او به واقعیت استقلال خود از دیگران پی می برد و در می یابد که خود دارای حقوق و امتیازاتی می باشد. به همین سبب، این دوره از زندگی دوره سخت و دشواری است برای این که کودک باید یادبگیرد که هر چند دارای حقوق ویژه ای است ولی ناچار است حدودی را در رفتارش قایل باشد و بعضی از معیارها را رعایت کند. در مرحله سوم، کودک بیشتر به صورت یک همکار و دوست در می آید و حدود تحصیلی از طرف بزرگسالان را می پذیرد.

کودک نخستین ارتباط اجتماعی خود را با مادر سپس پدر و بعد با برادران و خواهران آغاز می کند، به تدریج که بر سن او افزوده می شود می تواند با کودکان دیگر رابطه اجتماعی برقرار کند. همین که وارد مدرسه می شود با افکار و گرایش هایی مواجه می گردد که با آموخته های قبیل وی متناقضند، با اشخاصی برخورد می کند که او را نمی شناسند، بزرگسالانی به عنوان معلم و مدیر و خدمتگزار جانشین والدین او می شوند بدون این که او را مانند ایشان بشناسد و بپذیرند، و نیز ناچار می شود هر روز مدت زیادی خانه اش را ترک کند. کودک وقتی وارد مدرسه می شود و می تواند به تدریج با اولیای مدرسه و همکلاسانش ارتباط برقرار کند، دیگر معیارهای خانوادگی را مانند گذشته محترم نمی شمارد و خود را با معیارهای همسالانش سازگار می نماید. این رفتار در کودک در دوره نوجوانی به بیشترین حد می رسد.
کودک در دوران اول طفولیت (تا حدود 7 و 8 سالگی) در انتخاب همبازی به جنس (پسر و دختر بودن) توجه ندارد و بار هر دو جنس به راحتی بازی می کند. بعد ازاین سن، کودک همجنس خود را ترجیح می دهد یعنی دختر علاقمند می شود با دختر بازی کند و پسر با پسر.

فهرست مطالب
مقدمه 1
رشد و تکامل انسان 2
غریزه. 2
دوره رشد و نمو بدنی 6
چگونگی رشد و نمو بدنی 7
رشد قد و وزن 8
تاثیر نقص های بدنی در رفتار فرد ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ 9
رشد حرکتی 10
رشد و تکامل ذهنی 12
رشد و تکامل عاطفی 14
آیا عواطف آموختنی اند 15
عواطف مشترک 17
رشد و تکامل اجتماعی 18
مبانی روان شناسی رشد 20
دوره شیرخوارگی 20
دوره پیش دبستانی 31
عوامل سازنده هوش 42
رشد و تکامل شخصیت و عوامل موثر در آن 46
پرورش نوزادان تیزهوش 50
روشهای پرورش خلاقیت 69
معیارهای یادگیری در پذیرش قوانین و مقررات اخلاقی 80
چگونه زمینه های یادگیری و پذیرش آگاهانه فراهم می شود 81
درونی کردن مفاهیم اخلاقی 83
مواجه کردن کودک با نتایج منطقی رفتار 85
مواجه کردن کودک با معما و سئوال 88
تربیت عاطفی، معقوله ای مهم در پرورش فرزندان 90
مادر تکیه گاه کودک 97
مادر از دیدگاه کودک 97
مادر تکیه گاه عاطفی کودک 100
مادر تکیه گاه امنیتی کودک 103
مادر برآورنده نیازهای کودک 107
تنبیه کودک 111
مشکلات کودکان تیزهوش:راه حل هایی برای والدین و مربیان 115
منابع و مآخذ 120

منابع :
نقش مادر در تربیت، دکتر علی قائمی، انتشارات امیری، تهران، 1370
مبانی روانشناسی رشد، دکتر عبدالله شفیع آبادی، شرکت سهامی چهر، تهران، 1368
پرورش استعداد همگانی ابداع و خلاقیت، دکتر الکسی اسی اسبورن، دکتر حسن قاسم زاده، انتشارات             نیلوفر، تهران، 1375
روانشساسی عمومی، علی اکبر شعاری نژاد، انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب اسلامی ایران، تهران، 1354
ویژگی های کودکان تیزهوش، جواد اژه ای، نشر سمپاد، تهران، 1383
تربیت برتر، رضا فرهادیان، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375
نشریه ی پیوند، شماره ی 246، سردبیر، سهیلا آقایی، چاپخانه ی آرین، تهران، فروردین 1379