گندم
ساختمان گندم
گندم یکی از قدیمی ترین گیاهان کره زمین است که انسان آن را کشت و کار کرده و مورد استفاده قرار داده است. منشأ اولیه گندم حوزه مدیترانه و کشور فلسطین و سوریه بوده و از این مکان ها به ایران بزرگ قدیم و ترکیه کنونی منتقل شده و سپس در قاره های دیگر منتشر شده است.
گندم بیشترین سطح کشت را در دنیا دارد و غذای اصلی مردم دنیا را تشکیل می دهد
گندم به چه خانواده ای تعلق دارد؟
گندم گیاهی از خانواده گرامنید است که همه متعلق به گروهی به نام “آجیلوپس” هستند. اجداد اصلی گندم “اگیلوپس” است که به خانواده پوآسه تعلق دارد.حدود ۶۰۰۰ گونه گیاه گندم در جهان وجود دارد که در مناطق خیلی گرم تا مناطق خیلی سرد کشت می شود یا قابل کشت است. این گیاه بیشترین سطح کشت را در دنیا دارد و غذای اصلی مردم دنیا را تشکیل می دهد.
میزان تولید و سطح تولید گندم در جهان و ایران
سطح زیر کشت گندم در دنیا بیش از ۲۵۰ میلیون هکتار بوده و تولید کل آن در جهان بیش از ۵۰۰ میلیون تن گزارش شده. متوسط عملکرد آن در جهان در هر هکتار بیشتر از ۲۰۰۰ کیلوگرم گزارش شده است.
کشورهای عمده تولید کننده گندم جهان دانمارک، هلند، فرانسه، بلژیک و آلمان و کشورهای عمده صادرکننده آن دانمارک، هلند، فرانسه، بلژیک، آمریکا، استرالیا، کانادا، آرژانتین و عربستان هستند.
متوسط مصرف سرانه گندم در جهان ۱۳۰ کیلوگرم است و در ایران ۲۲۰ کیلوگرم گزارش شده است. سطح زیر کشت این گیاه در ایران ۶۱۵ میلیون هکتار است که ۲/۴ میلیون هکتار آن کشت دیم و ۳/۲ میلیون هکتار آن کشت آبی داشته. متوسط تولید آن در ایران بیش از ۲۰۰۰ کیلوگرم در هکتار گزارش شده است.
انواع کشت گندم
گندم به دوشیوه دیم و آبی کشت می شود. در گندم های آبی چون شرایط فیزیولوژیکی رشد به خصوص رطوبت برای انجام متابولیسم های بیوشیمیایی درون گیاهی فراهم تر است، حجم تولید و عملکرد مورد نظر و در نتیجه میزان پروتئین تولیدی در واحد سطح بالاست. اما در گندم های دیم که تنها به امید نزولات جوی کشت می شود، به دلیل فراهم نبودن رطوبت کافی میزان عملکرد در مقام مقایسه با گندم های آبی کمتر است و در نتیجه حجم پروتئین تولیدی در آنها پایین تر است. اما در مقابل به دلیل بالا رفتن مقاومت آنها در برابر کم آبی پوسته های دانه آن برای جلوگیری از تبخیر و تعرق ضخیم شده و درصد پروتئین موجود در آنها نسبت به گندم های آبی افزایش می یابد. دقیقاً به همین دلیل است که از گندم های دیم در ماکارونی سازی استفاده می شود.
بهترین گندم های آبی ایران و بیشترین آن در استان های فارس، اصفهان، تهران (کرج) تولید می شود. بهترین گندم های دیم و بیشترین آنها در استان های گلستان (گرگان) و کمترین آن در همدان تولید می شود.
عناصر تشکیل دهنده گندم
درصد مواد مختلف موجود در دانه خشک گندم
درصد رطوبت ۱۵-۱۰ درصد
هیدرات های گندم ۷۳-۵۷ درصد
پروتئین ۲۵-۸ درصد
چربی ۲-۱ درصد
سلولز ۴-۱ درصد
مواد معدنی ۴-۳ درصد
درصد مواد مختلف موجود در کاه و کلش گندم
درصد رطوبت ۱۵-۱۰ درصد
هیدرات های گندم ۳۰-۲۰ درصد
پروتئین ۲-۱ درصد
چربی ۲-۱ درصد
سلولز ۴-۱ درصد
مواد معدنی ۴-۱ درصد
مهم ترین ماده تشکیل دهنده دانه گندم پروتئینی به نام “گلوتن” است که از گلپادین و گلوتئین تشکیل شده. از مهم ترین مواد معدنی موجود در گندم می توان به ویتامین های A, B, B6, B2, B1 اشاره کرد.
گندم آهن ضعیفی دارد و عناصر ریز مغزی مثل منگنز و منیزیوم هم در گندم یافت می شود. به خاطر خاصیت فیزیکی و شیمیایی گلوتن موجود در گندم می توان از گندم برای پختن نان های مختلف استفاده کرد. بهترین نانی که در ایران پخته می شود نان سنگک است که سبوس موجود در آن بالاست. خوردن نان داغ گازکربنیک زیادی در معده ایجاد می کند و در نتیجه باعث ضعیف شدن معده می شود.
تقسیم بندی گندم براساس میزان پروتئین آن
گندم ها از لحاظ میزان پروتئین موجود در دانه ها به چهار دسته تقسیم می شوند. دسته اول گندم های با پروتئین ضعیف که هشت تا ۱۱ درصد پروتئین دارد. دسته دوم پروتئین متوسطی دارند که ۱۴-۱۲ درصد پروتئین دارند. دسته سوم گندم با پروتئین خوب که ۱۶-۱۴ درصد پروتئین دارند. دسته چهارم هم گندم با بیش از ۱۷ درصد پروتئین است.
ارقام گندم
ارقام مختلف گندم از نظر درصد پروتئین و ارزش غذایی با هم تفاوت دارند و کیفیت هیچ یک با دیگری یکسان نیست. علت این تفاوت این است که در مواردی تعداد کروموزوم های گندم ها با یکدیگر متفاوت است و در نتیجه میزان پروتئین موجود در آنها نیز تحت الشعاع این تفاوت قرار می گیرد و کیفیت گندم ها با هم متفاوت می شود.
شرایط آب و هوایی رشد گندم
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در کیفیت گندم یعنی درصد پروتئین موجود در دانه گندم شرایط آب و هوایی است. وقوع یک سرمای نامناسب و یا تغییر ارتفاع از سطح دریا، ریزش بیش از اندازه باران و خشکی آخر دوره رشد دانه می تواند باعث کاهش معنی دار کیفیت گندم تولیدی شود.
خاک
بافت و ساختمان خاک، مواد غذایی موجود در خاک، رنگ خاک و قابلیت نگهداری آب در خاک، میزان نفوذپذیری خاک، موجودات زنده موجود در خاک، PH، هوای موجود در خاک از عواملی است که به طور مستقیم روی کمیت و کیفیت گندم تولیدی مؤثر است. به عنوان مثال بافت خیلی سبک یا سنگین خاک باعث اختلال در نفوذ ریشه ها و انتقال آب و جذب مواد غذایی می شود و در نتیجه بر درصد پروتئین موجود در دانه اثر می گذارد.
گردش زراعتی
به کشت چند گیاه در چند سال زراعی در یک قطعه زمین ثابت اصطلاحاً گردش زراعی می گویند. گردش زراعی مناسب که برای حفظ یا افزایش حاصلخیزی خاک صورت می گیرد، تأثیر قابل توجهی بر روی کیفیت گندم تولیدی می گذارد. به طوری که اگر گندم در زمینی که فقیر شده کشت شود عملکرد آن کاهش می یابد و اگر این گیاه بعد از گیاهانی که توانایی تثبیت ازت دارند، یعنی یونجه و شبدر کاشته شود، باعث افزایش حاصلخیزی خاک می شود. زیرا به دلیل ساختار خاک و ذخایر مواد غذایی داخل خاک امکان تولید گندم با کیفیت مناسب فراهم می شود.
زمان کشت
گندم های پاییزه به دلیل طولانی بودن دوران رویش و این که مدت زمان بیشتری بر روی زمین هستند، فرصت بیشتری برای جذب آب و مواد غذایی دارند و در نتیجه امکان و فرصت برای تبدیل این مواد در این نوع گندم ها بیشتر است. از این رو حجم پروتئینی که در واحد سطح تولید می کنند بیشتر از گندم های بهاره است. چون مقدار تولید آنها بالاتر است.
گندم های بهاره به خاطر این که طول رویششان کمتر است و مدت زمان کمتری بر روی زمین باقی می مانند هم حجم ماده غذایی که از داخل خاک جذب می کنند کمتر است و هم زمان کمتری برای تبدیل این مواد دارند، از این رو حجم پروتئین موجود در دانه آنها کمتر از گندم های پاییزه است و تولید کمتری در واحد سطح دارند. اما گندم های بهاره به دلیل نیازشان به مقاومت در برابر گرما و خشکی معمولاً پوسته های ضخیم تر دارند و در نتیجه میزان پروتئین موجود در پوسته آنها به دلیل ایجاد مقاومت در برابر تبخیر و تعرق بیشتر است. از این رو درصد پروتئین موجود در آنها بالاتر از گندم های پاییزه است.
آماده سازی زمین، جهت کشت گندم:
همانطورکه میدانیم تمام موجودات برای زندگی و ادامه حیات خود احتیاج به یک محیط مناسب دارند. گندم هم ازاین قانون پیروی میکند. گندم، درزمینی که خوب آماده شده و عاری از سنگ و زائدات دیگر باشد و همچنین رطوبت خوب و کافیداشته باشد خیلی خوب جوانه زده و رشد میکند. برای اینکه به یک چنین ترکیب خاکی، برسیم چندین مرحله را باید طیکنیم:
۱- شخم زدن: در زمانهای قدیم و در حال حاضر در بعضیاز روستاهای کشورمان زمین را با خیش و گاو شخم میزنند. قبل از اینکه وارد صحبت چگونگی شخمزدن شویم ابتدا، بایدبدانیمکه شخمزدن، یعنی چه؟ و چه مزایایی دارد؟
به صورت توضیح ساده، شخمزدن یعنی زیر و رو کردن خاکی
که دارای مزایای زیرباشد:
۱- باعث نفوذ اکسیژن به درون خاک میگردد.
۲- موجب زیر و رو شدن خاک زراعی و مخلوط شدن خاک، با بقایای گیاهیگردد.
۳- ذخیره آب در داخل خاک.
۴- ریز شدن ذرات خاک.
۵- انجام فعل انفعالاتشیمیاییخاک،بهوسیلهیمیکروبهای
هوازی و در نتیجه تبدیل مواد آلی به معدنی.
در حال حاضر شخم زدن زمینهای بزرگ و کشت گستردهی گندم، توسط ماشین صورت میگیرد تمام این وسیله که خاک را زیرو رو میکند گاوآهن میباشد که دارای انواع مختلف است. در کشت دیم که آبیاری، توسط باران انجام میشودبهتر است از گاو آهن قلمی یا چیزل استفاده شود.کشاورزان گاو آهن را به پشت تراکتور میبندند و با آن زمین را شخم میزنند. معمولاً برای گندم عمق شخم رابیستتا۲۵سانتیمتردر نظر میگیرند. فصل شخم زدن، در پاییزمیباشد بعد از اینکه زمین خوب شخم خوردو خاک، زیر و رو گردید زمین را دیسک و ماله میکشند. حتماًمیپرسید که دیسک و مالهچههستند؟ و چه کاری انجام میدهند؟
دیسک، دستگاهی است که پشت تراکتور میبندند و صفحاتی به آن متصل است که شبیه بشقاب میباشد و وارد خاک شده، کلوخههای بزرگ خاک و همچنین بقایای گیاهانی را که سال قبل در زمین کشت شده است را خرد میکند، عمق دیسک رابیستتا۲۵سانتیمتردر نظر میگیرند و ماله هم باعث یکنواخت شدن سطح خاک زیر و رو شده میگرددو آخرین کاری است که زمین را برای بذر افشانی آماده میکند.
در مناطق خشک، برای کاشت گندم بهاری، بهتر است در پاییزسال قبل، زمینرا شخم زده تا آب باران و برف در داخل خاک، نفوذ نموده و در بهار از آب ذخیره شده استفاده نماید. در مناطق مرطوب، اگر مشکل فرسایش خاک وجود نداشته باشد عمل شخم، در پاییز انجام شود بهتر است زیرا کشت در بهار سریعتر انجام می گردد.
۲-کود دادن:
هرگیاهی، برای رشد و نمو خود به عناصر غذایی احتیاج دارد مثل شما که برای رشدتان به غذا احتیاج دارید و باید خاکی که گیاه، درون آن رشد میکند مقوی بوده و این عناصر را داشته باشد. پس ما قبل از اینکه اقدام به کشت گندم کنیم باید یک مقدار مناسبی کود به خاک بدهیم. امروزه در بازار انواع مختلفی کود وجود دارد از کودهای حیوانی گرفته تا کودهای شیمیایی که ساختهی دست انسان است.
کود شیمیایی، دارای انواع مختلف میباشد: کود ازته _کود فسفره _ کود پتاسه و …
عناصر غذایی مورد نیاز برای گندم عبارتند از :
۱٫ کربن، اکسیژن و هیدروژن.
۲٫ ازت، فسفر، پتاس، گوگرد ، کلسیم و منیزیم.
۳٫ آهن، منگنز، روی،مس، بر، مولیبدن، کلر و سدیم.
۴٫ کبالت، وانادیم، سیلیسیم، ید، فلرو آلومینیم.
که تمام این عناصر هر کدام به نوعی در گیاه، نقش خاصی را ایفا میکنندو کمبوداینعناصر، باعث خسارات زیادی در گیاهمیشود. که در اینجا شکلهایی که نشان دهندهی کمبودعناصرغذایی و علایم موجود در گیاه است را نشان می دهیم .
نحوهی مصرف کود شیمیایی در گیاه گندم :
میزان مصرفکودهای شیمیایی، در انواع گندمهای مختلف متفاوت میباشد ولی اصول کلی به این صورت است که باید قبل ازکشت نصف کود ازته و تمام کود فسفره و پتاسه را به خاک داده با دیسک که قبلاً توضیح دادیم ویا گاو آهن ایرانی با خاک مخلوط کنیمو بعد اقدام به کشت نماییم. بقیهیکود ازته را دراوایل بهارو درهنگام ساقه رفتن گندم درسطح زمین پخش میکنند. پخش به موقع کود ازت، موجب تشکیل تمام قسمتهای دانه شده و باعث افزایش مواد پروتئینی میگردد. در مورد نحوه دادن کودبه زمین، ما دو کار، انجام میدهیم اگرکشت ما به صورت دست پاش باشد، کودهای شیمیاییرا با دست و یا با ماشینهای کود پاش به صورت یکنواخت در سطح زمین پخش میکنند و اگر زراعت به صورت جوی و پشته و ردیفی باشد بهتر است از بذرپاشهائی استفاده میکنندکه همزمان با کشت بذر، کود را به صورت نواری در زیر خاک پخش نماید.
کدام یک از روشهای دادن کود بهتر میباشد؟
دادن کود به صورت نواری بهتر می باشد چرا که باعث می شود ریشه گیاه، بهتر با کود برخورد کند و استفادهی بیشتری داشته باشد.
روش دادن کود به صورت نواری توصیه می شود . همچنین دادن کود ازته در افزایش محصول مهم میباشد.
۳- عمق کاشت بذر:
عمقکاشتبذر، یعنی اینکه باید بذر را در چه عمقی درون خاک قراردهیم. که این بستگی به رطوبت خاک و جنس آن و درشتی بذر دارد. موقعی که آب درون خاک برای گیاه کافی باشد، عمق را درون خاک چهارتا۵سانتیمتر، در نظرگیریم ولی اگررطوبتکافینباشدعمقکشت را بیشترمثلاً ششتا۷ سانتیمتر قرارمیدهیم و همچنین در زمینهای سبک مثلزمینهایشنی، بذر را عمیقترمیکارند تا زمینهای رسی و سنگین. در هر صورت باید دقت کنیم که عمق کاشت ما خیلی زیاد نشود چون بذر درون خاک، خفه میشود و یا بوتهای که تولید میکند قدرت زیادی ندارد و از بین میرود.
۴-تاریخ کشت گندم:
قبل از وارد شدن به مبحث تاریخ کشت انواع گندم را از لحاظ زراعی بررسی میکنیم.
گندم ها را از لحاظ احتیاج و عدمنیازشان بهیک دوره سرما، به سه دسته تقسیممیکنند:
۱- گندمهایپائیزه: اینگندم، احتیاج به یک دوره سرما دارد تا نیاز فیزیولوژیکیاشبرطرف شود و گندم در موقع معین به سنبل رفته و محصول ما کم نشود. اینگندمها، چون در فصل پاییزکشت می شوند بهمیندلیل، زمانکافی برای استقرار در خاک را پیدا نموده و میزان محصولی که تولید میکنند بیشتر خواهدبود.
۲- گندمهایبهاره: در اواخرزمستان ویا اوایل بهار کشت میشوند و نیاز به سرمای سخت زمستانی ندارند.
۳- گندمهای بهاره زمستانه (بهاره پائیزه)
گروهیازگندمها چون نیاز به سرمای زمستانه ندارند می توان آنها راهمدرپاییزو همدر بهارکشتنمود به این گندمها، گندمهای بهاره پاییزهمیگویند.