سفال زرین فام ایران
مقدمه
در او خر قرن دوازدهم میلادی ، یکی از خلاق ترین دوره های شناخته شده در زمینه سفالگری ، در ایران ، آغاز شد . دامنه شیوه های هنری این دوره که تنها در انگلستان قرن هجدهم از آن پیشی گرفت ، به سرعت پیشرفت کرد و چشمگیر ترین و فرهیخته ترین این شیوه ها در زمینه سفال زرین فام و شیوه ای بود که قبلا در بین النهرین و مصر رواج داشت . اما سفالگران ایرانی تغییراتی در آن به وجود آوردند . نقاشی های روی این گونه سفال ها . از لحاظ تنوع و رنگ آمیزی ، از جذاب ترین سبک های تزیینی به شمار می روند که با طرح های کلیشه ای آن دوران کاملا متفاوت است .
مدت هاست که جهت سفال رزین فام ایرانی ، مخصوصا مسئله سرچشمه اصلی ویژگی های منصوب به آن ، باعث شده است که اختلاف نظرهای بسیاری در این خصوص به وجود آید .
طی سده گذشته ، موضوع سفال رزین فام ایرانی به سه دلیل عمده کتاب نامه وسیعی را به خود اختصاص داده است : اول به سبب تجملی بودن ، که غالبا با تزئینات منقوش پیشرفته و پیچیده ای همراه است ؛ دوم این که تعدادی زیادی از آنها را می توان در موزه های غربی یافت : سوم اینکه در اکثر موارد ، دست نوشته ها غالبا نام سازنده و تاریخ ساخت اثر را دارند . کمتر دانش پژوهی در مقابل این سه مزیت عمده – کیفیت بالا ، قابلیت دسترسی ، و فراوانی مدارک مستند – قادر به مقاومت بوده است . درستی نتایج بررسی حاضر بر پایه مدارک مستند و موثق بیشتری نسبت به مطالعات قبلی اثبات شده است ظروف وکاشی های متعلق به اوخر سده ششم تا اوسط سده هشتم ، قسمت عظیمی از مدارک مستند ما را تشکیل می دهند . این آثار به دو دسته تقسیم می شوند : اثار دوره پیش از مغول ، که از اواسط قرن ششم . یا قبل از آن ، تا تاثیر ویرانگری های حمله مغول بر ایران مرکزی در ۶۱۷ هجری قمری ادلمه دارد و ظروف دوره ایلخانی که بر اساس سلسله مغولی ، که از اواسط قرن هفدهم به بعد در ایران تاسیس شد ، این گونه نامیده می شود . برای تکمیل تاریخچه این شیوه ، آثار متعلق به سده های بعدی هم گنجانده شده است ؛ هر چند مقدار کمی از آنها باقی مانده است و مدارک مستند کمی ، این آثار را تایید می کنند .
پیچیدگی شیوه سفال زرین فام ، توجه خاص تری را به خود جلب می کند ؛ به همین جهت ، ناچاریم فرآورده هایی از این دست را طی قرن ها به عنوان حاصل یک شیوه سنتی مستمر و جداگانه ، و با همان ترکیب دقیق رنگ ها و همان شیوه منحصر به فرد سفل پزی در نظر آوریم که نسل های متمادی استادکاران به شاگردان آموزشی می دادند. تلاش های ناشیانه سفالگران جدید حاصل پیروی از دستورالعمل شیوه ای که یک راست و بی وقفه به گذشته و شاهکارهای قرن هفتم بر می گردد.

بررسی تولید سفال زرین فام ایرانی

بررسی تولید سفال زرین فام و ارتباط آن با تاریخ سیاسی کشور نیز مسائل جالب توجهی را مطرح می سازد . در گذشته ، نویسندگان تاریخ هنر ، به تبعیت از رسمی که نام سلسله حاکم را بر اثر هنری ساخته شده در قلمرو حکومت آن سلسله می نهادند ، اغلب اصطلاح ((سلجوقی)) را برای آثاری به کار می بردند که در این جا ما از آنها با عنوان آثار ((پیش از مغول)) یاد می کنیم . چنین رسمی نشان می دهد که جوامع ثروتمند ، که تولید کلاهای تجملی به آنها متکی بود ، به وسیله نیروی سیاسی متمرکز و پایداری به وجود آمده بودند . این مسئله اگر چه ممکن است واقیعتی را به طور کلی در بر گیرد ، بی در مورد دوره پیش از مغول چنین نیست . سلجوقیان ترک در اوسط سده پنجم بر ایران تسلط یافتند ، و بر یک پادشاهی گسترده ، که از شرق تا بلخ و از غرب تا بغداد امتداد داشت ، حکم فرمایی کردند . به هر حال ، تا دهه ۵۶۰- ۵۷۰ ، که اولین سفال های زرین فام ساخته می شد ، این پادشاه سقوط کرد و به دولت های کوچک بسیاری تقسیم شد که دائما در حال درگیری با یکدیگر بودند . بنابرین ، به شمار آوردن این دوره به عنوان دوره سلجوقی نادرست و گمراه کننده است . به علاوه ، این دوره ، شوم ترین دوره برای گسترش کالاهای تجملی به نظر می رسد . با این حال ، به افزایش چشمگیری در تولیدات فلزی ، و به همان اندازه در فرآورده های سفالی ، پی می بریم که با خلاقیت خارق العاده ای در زمینه ایده های جدید تزیینی و فنی همراه است . چنین رونق هنری بی نظیر ، در دورانی از آشفتگی سیاسی آشکار ، پدیده ای است که تا به حال توجیه نشده است .
در این جا ، ناچاریم فروپاشی دولت ایلخانی را در همین زمان خاطرنشان سازیم . اندک آثار باقیمانده ، این دوره را به دوره صفوی ، در قرن یازدهم ، مرتبط می سازد و نشان می دهد که همان شیوه های فنی ادامه داشته است . این آثار از نظر کیفی نامرغوب اند و تی آثاری که نام ابوسعید ، سلطان تیموری ، بر روی آنها نوشته شده است ، ظاهر ناهنجار و ساده ای دارند . به نظر می رسد که روج سبک ظروف زرین فام در قرن دوازدهم ، یعنی در این دوره ای که سلسله صفوی بر ایران حکم فرمایی داشت ، در احیای فراگیر سفالگری در آن دوران ، یک اقدام تقریبا متاخر بوده باشد که متعاقب تحول شگرف ظروف سفید – و – آبی صورت گرفته است .
کاهش تولید این دسته از ظروف ،امکان دارد که با افول بخت و اقبال کشور در قرن سیزدهم و آشوب ناشی از حمله افغانان همراه بوده باشد . در اوخر قرن سیزدهم ، یعنی در دوره قاجاریه ، شیوه ساخت چنین آثاری برای آخرین بار احیا شد ، که بخش عمدهای از آن ممکن است به علت علاقه و توجه ای بوده باشد که اورپاییان نسبت به آثار باستانی ایران ، به ویژه سفال زرین فام ، نشان دادند .

فهرست مطالب

مقدمه ۲
بررسی تولید سفال زرین فام ایرانی ۴
پیشینه سفالینه سازی ۶
تاریخچه اولیه زرین فام ۷
انتساب مناطق تولید ۱۱
سبک درشت نقش ۱۵
سبک کاشان ۱۸
تاریخ و امضاها ۲۰
ظروف دوره ایلخانی ۲۱
آثار تاریخی دوره ی ایلخانی ۲۲
پیکرک ها ۲۳
کاشی ها ۲۴
کاشی های ایلخانی ۲۴
تصویر ها ، کتیبه ها و کاربرد کاشی ها زرین فام ۲۶
بناها ۲۸
سفالگران زرین فام ۲۹
تصویر ۳۳
منابع و مآخذ ۳۸