معماری اسلامی
مقدمه مقاله
ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری از کشورهای کهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت و نفوذ آن در ترکستان غربی و پنجاب از یک طرف و اسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغیرات اساسی در سرزمینهای مذکور, هنر و تمدن کهن آسیا, شمال افریقا و حتی بخشی از اروپا دگرگون شد و شالوده هنر های اسلامی که ترکیبی از هنر حکومتهای مغلوب (مانند ساسانیان و حکومت بیزانس) با فرهنگ اسلامی بود شکل گرفت.
تشکل هنر اسلامی تقریباً, با روی کار آمدن سلسله اموی در سال ۴۱ هجری مصادف بود و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبود. تغییر مرکز حکومت, مسلمانان را مستقیماً با هنربیگانه یعنی هنر ایران و روم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره بنی امیه, که التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود, راه تازه ای در پیش گرفت.
در دوره امویان در زمینه احداث بناها ی مذهبی و غیر مذهبی فعالیت قابل توجهی صورت گرفت؛ از جمله می توان به بناهای قبه الصخره, مسجد جامع دمشق, قصرالعمره و بالاخره کاخ المشتی اشاره کرد که از شاهکارهای معماری اوایل اسلام به حساب می آیند. این بناها تزیینات بسیار زیبایی همچون نقاشی, حجاری, موزاییک و گچبری دارند. در ۱۳۳ هجری قمری با آغاز حکومت عباسیان در عراق ـ پایتخت سابق ساسانیان ـ یک شیوه هنری کاملاً ایرانی به وجود آمد و هنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانیان شکل تازه ای به خود گرفت.
همچنین ببینید
مقاله معماری قبل از اسلام
معماری در دوره اسلامی
ایجاد شهر دایره ای شکل بغداد و مسجد سامره را می توان الهام گرفته از معماری شهر هاترا و معماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان, صفاریان, سامانیان در ایران تأسیس گردید که در آفرینش هنرهای مختلف مانند سفال سازی, معماری و تزئینات آن درخشش تازه ای یافت؛ به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آنها الهام گرفتند.
در نیمه اول قرن پنجم هجری در شرق ایران حکومت جدیدی به نام سلجوقیان روی کار آمد که حدود ۱۵۰ سال دوام یافت. این دوره یکی از درخشانترین دوره های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است. در این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری و گچبری نیز با الهام از معماری عصر پیش از اسلام به شکوفایی رسید.
در اوایل قرن هفتم هجری, هجوم مغولان, بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران را به ویرانی کشید, ولی دیری نگذشت که مغولان فرهنگ و سنن ممل مغلوب را پذیرفتند و حتی حامی هنر و هنرمندان اسلامی شدند.
با تأسیس سلسله ایرانیان به زودی مراکز حکومت آنان مانند تبریز, بغداد, سلطانیه و اصفهان, محل اجتماع هنرمندان شد و بنا های مذهبی و غیر مذهبی متعددی در قسمت های مختلف ایران با تزینات بسیار برجسته گچبری و آجرکاری بنا شد. در اواسط قرن هشتم هجری, حمله تیمور بار دیگر شهرها و مراکز اسلامی را به ویرانی کشید, ولی دوباره شهرها آباد شد و سمرقند و بخارا پایتخت تیموریان گردید و با بناهای متعدد مذهبی و غیر مذهبی آراسته شد. در تزینات این بناها از کاشی کاری معرق, که بهترین نمونه کاشی کاری است, استفاده شده است.
در اوایل قرن دهم هجری صفویان در ایران به حکومت رسیدند و به ترتیب شهرهای تبریز, قزوین و اصفهان را به پایتختی برگزیدند. در این زمان هنرهای مختلف بویژه معماری شکوه و زیبایی خاصی یافت و بنا های مختلف این دوره با تزیینات متنوع کاشی کاری ـ که بتدریج جایگزین آجرکاری و گچکاری دوره های قبل گردیده بود ـ آراسته شد. از قرن چهاردهم هجری به بعد, معماری و تزیینات به شیوه دوره های قبل ادامه نیافت و تزیینات جدید جایگزین هنر معماری سنتی گردید.