آفات مهم گندم وکنترل آنها
مقـدمـه مقاله
گندم عمده ترین محصول زراعی کشور است. گندم از عمده ترین محصولات کشاورزی ایران و تامین کننده بیشترین نیاز غذایی کشور می باشد، همچنین روزانه حدود ۴۷ درصد از کالری مصرفی سرانه کشور را تامین می نماید.
تولید کل غلات جهان ۸/۱ میلیارد تن است که بیشترین میزان آن (حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون تن) به گندم اختصاص دارد و از نظر سطح زیر کشت و تولید سالانه نیز گندم در درجه اول اهمیت قرار دارد.
سطح زیرکشت گندم در کشور ما با وجود برخی نوسانات طی سال های ۸۱-۱۳۷۰ تقریبا ثابت بوده و از ۶ میلیون و ۱۹۳ هزار هکتار در سال ۱۳۷۰ به ۶ میلیون و ۲۴۱ هزار هکتار در سال ۱۳۸۱ رسیده است.
اگر چه در برخی سال ها به علت وقوع خشکسالی کاهش زیادی در سطح زیر کشت گندم مشاهده شد (به طوری که در سال ۱۳۷۸ این سطح تا ۴ میلیون و ۷۳۹ هزار هکتار کاهش یافت)، اما طبق آخرین آمار وزارت جهاد کشاورزی: از حدود ۱۳ میلیون و ۵۰ هزار هکتار اراضی زراعی حدود ۹ میلیون و ۵۱۰ هزار هکتار معادل ۹۱/۷۲ درصد در سال زراعی ۸۴-۸۳ به غلات اختصاص داشته است (که از این مقدار ۵۷/۴۳ درصد آن آبیاری شده و ۴۳/۵۶ درصد بقیه به صورت دیم بوده است) و ۰۶/۷۳ درصد از کل، سهم گندم به شمار می رود. شایان ذکر است که عملکرد گندم آبی کشور ۳۷۸۶ و دیم ۱۰۰۴ کیلوگرم در هکتار بوده است.
مهم ترین عوامل تآثیرگذار در کاهش عملکرد گندم کشور به شرح زیر می باشند:
- پایین بودن آگاهی و دانش علمی و عملی کشاورزان
- نارسایی در تآمین و توزیع به موقع نهاده های کشاورزی(بذر، کود، سم و …)
- بالا بودن میزان ضایعات در مراحل مختلف تولید
- محدود بودن منابع آب و یا عدم وجود نظام صحیح آبیاری در اغلب مناطق کشور
- خسارت آفات، بیماریهای گیاهی، علف های هرز و عدم مدیریت صحیح کنترل آنها
- عدم مصرف صحیح و بهینه کودهای شیمیایی و یا کمبود و عدم توزیع به موقع آنها
- کاربرد غیر اصولی و نامنظم ماشین آلات و ادوات کشاورزی
- عدم توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در بسیاری از نظام های بهره برداری
- کمبود وسایل، ابزار و اعتبار در زمینه های مختلف تحقیق، ترویج و آموزش کشاورزی
- کمبود سرمایه گزاری در تولید محصولات کشاورزی
- نارسایی سیاست ها و برنامه های کشور برای تولید محصولات کشاورزی
آفات گندم و اهمیت اقتصادی آنها
آفت موجودی است که خسارت اقتصادی داشته باشد. علل پیدایش آفت در سه موضوع اصلی خلاصه می شود:
- وارد شدن موجودات به مناطق جدید (تهاجم) Invasion؛
- تغییرات اکولوژیکی
- تغییرات اجتماعی – اقتصادی.
تهاجم یکی از موضوعات بسیار مهمی است که مخصوصاً در طی قرن اخیر بدلیل سهل الوصول شدن مسافرت‌ها، بسیار گسترش پیدا کرده است. در واقع تعداد بسیار زیادی از آفات مهم و کلیدی در نقاط مختلف دنیا آفاتی هستند که از یک نقطه یا منطقه پراکنش بومی به مناطق جدید وارد شده‌اند و بدلیل اینکه این آفات بدون دشمنان طبیعی خود به مناطق جدید وارد می‌شوند عموماً تبدیل به آفت می‌شوند.
دومین عامل که باعث تبدیل موجودات به آفت می‌شود تغییرات اکولوژیکی است. تغییرات اکولوژیکی با تاریخچه کشاورزی قرین است. هر عملی که انسان در طبیعت انجام می‌دهد نوعی تغییر اکولوژیکی به همراه دارد. تغییرات اکولوژیکی در طی سده اخیر بسیار زیاد بوده است. تک کشتی‌های وسیع، استفاده از واریته‌های پر محصول، و عملیات اَگرو تکنیکی مثل سمپاشی باعث شده است که تعادل در اکوسیستم و طبیعت به هم بخورد.
حتی کشت گیاهان زینتی در گلخانه نوعی تغییر اکولوژیکی است. معمولاً از طریق وارد کردن دشمنان طبیعی، آفات در گلخانه‌ها را کنترل می‌کنند. در اکوسیستم طبیعی و در شرایط طبیعی زنجیره‌های غذایی بسیار پیچیده توسط تعداد بسیار زیادی آفت و دشمنان طبیعی ایجاد شده‌اند. از آنجا که سموم در طی نیم قرن اخیر این زنجیره پیچیده را بر هم زده‌اند، برای ایجاد تعادل مجدد زنجیره‌های غذایی بین گونه‌های گیاهخوار، پارزیتوئیدها و پرداتورها حداقل به پنجاه سال تلاش مداوم نیاز داریم.
در بین عوامل بر هم زننده تعادل اکولوژیک، قطعاً سموم و ترکیبات شیمیایی از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند. بطوریکه سمپاشی زیاد بخصوص برای مدت طویل در محیط باعث تقویت ژن مقاوم در برابر این ترکیب شیمیایی شده و در طی سالیان متمادی، این جمعیت از طریق زاد و ولد افزایش پیدا می‌کند و نهایتاً بعد از مدتی یک جمعیت مقاوم به سموم در طبیعت ظاهر می‌شود. همچنین کاربرد سموم، باعث ایجاد آفت در مواردی نیز می‌شود.
آفات ثانوی آفاتی هستند که از طریق کاربرد ترکیبات شیمیایی بوجود می‌آیند. بدین صورت که آفت خاصی در طبیعت که دارای جمعیت پایینی نیز میباشد بر اثر استفاده سموم از بین رفته ولی گونه‌هایی که آفت محسوب نمی‌شوند بعد از مدتی به آفات خطرناک تبدیل می‌شوند.
در اکوسیستم های زراعی که گندم و جو بستر زیست را تشکیل می دهند، عوامل زنده و غیر زنده ای در تولید محصول تآثیرگذار هستند که انسان برای بدست آوردن محصول بیشتر مدام آنها را تغییر می دهد. شناخت این عوامل و روابط متقابل بین آنها در حفظ تعادل کمی و کیفی گونه های تشکیل دهنده یک اکوسیستم اهمیت بسیار زیادی دارد. در ایران بیش از ۷۰ گونه حشره گیاه خوار شناسایی شده اند که به عنوان مصرف کنندگان اولیه از گندم و جو تغذیه می کنند. این حشرات گیاه خوار، خود مورد تغذیه حشره خواران (حشرات انگل، انگلهای بالقوه و شکارگران) که مصرف کنندگان ثانویه هستند، قرار می گیرند. اتلاق واژه آفت به گونه هایی که زیان اقتصادی ندارند جایز نیست و تلاش برای حذف این گونه ها، نابودی دشمنان طبیعی آنها، طغیان احتمالی آفات بالقوه و کاهش تنوع زیستی در اکوسیستم های زراعی را به همراه خواهد داشت.
گسترش و طغیان سن گندم در اثر تخریب مراتع به عنوان زیستگاه های دائمی این حشره و تبدیل آنها به اراضی دیم کم بازده و فراهم آوردن بستر زیست مناسب تر برای تغذیه و تولید مثل آن، مثال خوبی برای نشان دادن چگونگی ایجاد یک آفت در اثر تغییر اکوسیستم توسط انسان است.
محدود بودن دامنه میزبانی آفات غلات و مکان زمســـتان گذرانی تعداد زیادی از آنها که در خاک و بقــایای محصول صورت می گیرد، موجب می شود که جمعیت اکثر این آفات، با تناوب زراعی و انجام عملیات زراعی پس از برداشت، به مقدار قابل توجهی کاهش یابند. علیرغم این مسئله، حدود ۱۵ گونه از حشرات زیان آور گندم و جو را می توان نام برد که به عنوان آفات درجه اول و دوم، زیان اقتصادی قابل توجهی به این محصولات وارد می کنند.
خسارت ناشی از آفات، بیماریها و علف های هرز در کشور ما حدود ۳۰-۳۵ درصد برآورد گردیده است که ۱۰-۱۲ درصد آن به حشرات زیان آور اختصاص دارد. بدین معنی که با مدیریت کنترل این عوامل، می توان۱۰-۱۲ درصد عملکرد واقعی گندم را افزایش داد و آن را به حداکثر عملکرد قابل دسترس که در شرایط دیم و آبی به ترتیب ۴ و ۱۴ تن در هکتار ذکر شده است، نزدیک تر ساخت.
راهکارهای توصیه شده برای مدیریت منطقی کنترل آفات در مزارع گندم و جو کشور، مبتنی بر استفاده از روش های غیر شیمیایی است.
کنترل شیمیایی سن گندم به عنوان مهم ترین حشره زیان آور مزارع گندم و جو کشور که به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد، از این قاعده مستثنی است. طبق استنتاجی از گزارش عملکرد فعالیت های سازمان حفظ نباتات در سال ۱۳۷۸، سالانه در سطحی معادل ۲۲-۲۵ درصد کل اراضی گندم کشور، برای کنترل حشرات زیان آور مبارزه شیمیایی صورت می گیرد (۱۲۰۰۰۰۰ هکتار برای کنترل سن گندم و حدود ۷۵۰۰۰ هکتار برای کنترل سایر حشرات زیان آورگندم). میانگین مصرف آفت کش ها در این محصول حدود ۴/۰- ۵/۰ کیلوگرم در هکتار است که۲/۰-۲۵/۰ کیلوگرم آن به حشره کش ها اختصاص دارد و این میزان در مقایسه با میانگین مصرف آفت کش ها در درختان میوه(۵/۹ لیتر درهکتار)، برنج (۷/۱۸ لیتر در هکتار)، پنبه(۹ لیتر در هکتار) و چغندر قند(۱/۸ لیتر در هکتار) مقدار قابل توجهی نیست .
در این مجموعه نکات مهم و کلیدی در رابطه با انتشار، خسارت، زیست شناسی و مدیریت کنترل آفات مهم گندم و جو ، به اختصار بیان شده است و تصاویری در رابطه مهم ترین آفات گندم ارایه شده است.
سن های زیان آور گندم
حشره سن، از نظر اکولوژی بر روی پوا وکارکس، (گندم‌های وحشی) و علف‌های هرز از خانواده گرامینه ، درمراتع زندگی می‌کند، که با تخریب مراتع و کشت گندم، زیستگاه طبیعی آنها تخریب و مزارع با غذای بیشترجایگزین می‌شود، که این فراوانی غذا باعث افزایش جمعیت سن، می‌شود.
خشکی و گرما، شرایط ایده‌آل حشره سن است، عامل موثر دیگر افزایش محصول گندم است، علاوه براین که غذای بیشتری در دسترس این حشره قرار می‌گیرد.
برداشت محصول بیشتر به زمان بیشتری هم نیازمند است درنتیجه طولانی‌تر شدن دوره برداشت، زمان بیشتری برای تغذیه حشره سن از مزارع گندم فراهم می‌شود و با مدت زمان طولانی‌تر تغذیه علاوه بر زاد و ولد بیشتر قوی‌تر شده و در زمستان مرگ ومیر کمتری دارد.
سن مادر: سنهای زمستانگذران می باشند (نر یا ماده) که ارتفاعات زمستان گذران
خود را ترک نموده و در بهار به مزارع گندم و جو ریزش می نمایند.
پوره ها: پوره های سن اول و دوم تغذیه چندانی نداشته ولی از سن سوم به بعد تغذیه آنها رو به افزایش گذاشته و در سن ۴ و ۵ به حداکثر خود می رسند.
سن های نسل بهاره: این حشرات که همان سن های بالغ نسل جدید می باشند برای ادامه رشد و بدست آوردن قدرت پرواز به محلهای تابستانه و زمستانه خود احتیاج به تغذیه از دانه های سفت و آماده برداشت گندم دارند.
بیش از ۱۰ گونه سن زیان آور غلات در ایران جمع آوری و شناسایی شده اند. در بین آنها سن گندم (Eurygaster integriceps Put.) ازاهمیت اقتصادی بیشتری برخورداراست(شکل ۱)
سن گندم Eurygaster integriceps Put.
(Scutelleridae, Heteroptera)
این گونه مهم ترین آفت کشاورزی کشور ما به شمار می آید. به جز مناطق خوزستان، اراضی ساحلی خلیج فارس، دریای عمان ، دریای خزر و کویرهای مرکزی فلات ایران، این آفت در سایر مناطق کشور وجود دارد.
سطح مبارزه شیمیایی با سن گندم در ۲۵ سال اخیر(شکل ۲) روند فزاینده ای داشته است به طوری که این سطح از ۷۵۰۰۰ هکتار در سال ۱۳۵۵ به ۱۲۰۰۰۰۰ هکتار در سال ۱۳۸۰ رسیده است. تخریب مراتع و توسعه دیم زار ها از مهم ترین دلایل گسترش مناطق انتشار و طغیان سن گندم در سال های اخیر بوده است.
سن گندم هم به صورت کمی ( خسارت به برگ، خشک کردن جوانه مرکزی، سفید کردن وخشک کردن سنبله ها و یا قسمتی از آنها توسط سن مادر) و هم به صورت کیفی ( سن زدگی دانه ها توسط پوره ها و سن های نسل جدید) خسارت وارد می کند. طبق یک برآورد نظری در ۳ میلیون هکتار اراضی آلوده کشور، در صورت عدم مبارزه با سن گندم حدود ۹۰ هزار تن خسارت کمی و ۹۰۰ هزار تن خسارت کیفی ایجاد خواهد شد.
طبق بررسی ها هر سن مادر به طور متوسط ۶۱ جوانه مرکزی و ۲/۱۲ سنبله را در شرایط دیم خسارت می زند و سطح زیان اقتصادی آن ۶/۱ سن مادر در متر مربع است. در طرح جامع سن گندم کاهش محصول به ازای هر سن مادر در شرایط دیم ۸/۴۳ کیلوگرم و سطح زیان اقتصادی آن ۸/۱ عدد در متر مربع برآورد گردیده است. طبق بررسی های دیگر هر سن مادر در مزارع آبی در شرایطی که ترمیم خسارت صورت نگیرد، ۱/۳ گرم (حدود ۳۰ کیلو گرم در هکتار) خسارت می زند و سطح زیان اقتصادی آن حدود ۳ عدد در متر مربع است. سطح زیان اقتصادی سن مادر را در شرایط آبی ۷-۸ عدد در متر مربع برآورد کرده است.
حد قابل تحمل سن زدگی دانه ها ۲ درصد است و دانه هایی که بیشتر از ۲ درصد دانه سن زده داشته باشند فاقد کیفیت نانوایی هسـتند. با افزودن برخی از افزودنی هـای مجاز می توان این نرم را کمی افزایـش داد. سن زدگی دانه ها به ازای هر پوره سن ۵ را در زمان برداشت گندم دیم حدود ۶/۰ درصد برآورد کرده و سطح زیان اقتصادی پوره ها را ۳-۴ پوره در متر مربع ذکر کرده است.
از نظر زیست شناسی، سن گندم زمستان را بصورت حشره کامل زیر پای بوته های گون یا Astrogalus و درمنهArtemesia حالت دیاپوز می گذرانند.
در بهار وقتی دما به ۲۰ درجه سانتی گراد می رسد سن ها از اماکن زمستانه خارج و بطور دسته جمعی پرواز می کنند. پرواز سنها معمولاً در اواخر اسفند و اوایل فروردین ماه شروع و در مناطق سردسیر از اواسط اردیبهشت ماه تا اوایل خردادماه ادامه دارد. در یک مزرعه ۲ یا ۳ بار ممکن سن است ریزش نماید.
معمولاً ۵-۴ روز بعد از ریزش،جفتگیری کرده و ۵ روز بعد تخمریزی می کنند. تخمها ۳-۲ ردیفی در دسته های ۱۴ عددی در زیر برگها قرار داده می شوند. دوره جینی تخم ۲-۱ هفته طول می کشد سپس پوره ها خارج می شوند و سپس حشرات کامل نسل بهاره ظاهر می شوند. حشرات کامل نسل بهاره پس از ذخیره چربی مورد نیازبدن خود برای تابستان گذرانی به ارتفاعات شمالی می روند. سنها پس از ریزش اولین بارندگی های از ارتفاعات شمالی به دامنه های جنوبی می روند و در زیر بوته های گون و درمنه زمستان گذرانی می کنند.