احترام به انسان در اسلام
هنجار شناسی احترام به انسان در قرآن
یکی از هنجارهای اجتماعی که ارتباط تنگاتنگی با اخلاق فردی دارد، هنجار احترام به دیگری است که با کرامت انسانی نیز مرتبط می باشد و عدم رعایت این هنجار به معنای هتک حرمت انسانی و زیرپا گذاشتن کرامت انسانی است.
فردی
کارهای نیک
اجتماعی
مفهوم احترام
از ریشه حرم گرفته شده که به معنای حرمت نگه داشتن است.(لغت نامه دهخدا) البته این واژه به معنای آن چه که هتک و شکستن آن ناروا باشد نیز آمده است.(صحاح اللغه) از این رو حرام هر چیز و یا کاری است که انجام دادن آن ممنوع و ناروا باشد و یا حرم هر جایی را می گویند که انجام دادن برخی از اموری که در جاهای دیگر جایز است ، در آن جا نادرست است.(مفردات راغب اصفهانی)
حرمت شخص به معنای چیزی است که شخص از آن حمایت می کند و حریم شخصی نیز مواردی اختصاصی است که دیگران نمی توانند در آن دخالت کرده و وارد شوند.
احترام در اصطلاح عرفی به معنای گرامی داشت و بزرگداشت و تعظیم شخص است که بی ارتباط به معنای لغوی آن نیست زیرا شخص ، جا یا زمان محترم دارای حرمت و حریمی است که حفظ آن لازم و هتک آن نارواست و هدف از آن رعایت حقوق بشر، احترام به ارزش های انسانی، روش و سلوک نیک در برابر شخص و اجتناب از توهین ، عقده و سایر رفتارهای غیر انسانی می باشد..
ناگفته نماند که واژه احترام به این معنا و مفهوم به صراحت در قرآن به کار نرفته است . به این معنی که هنگامی که خداوند نفس(انعام آیه)و یا خانه(مایده آیه)و یا ماه (توبه آیه )و مانند آن را محترم می شمارد، از آن این استباط می شود مه می بایست مورد احترام و تعظیم قرار گیرد.
منشا احترام به هر چیزی را باید در نحوه ارتباط آن با خدا دانست . هر چیزی که انتساب آن به خدا قوی تر و نزدیک تر باشد از احترام بیش تری برخوردار است و انسان دارای این ویژگی است زیرا تنها موجودی است که روح خدایی خاصی دارد و این امکان به او بخشیده شده است تا از همه اسمای خدا برخوردار گردد و به همین سبب خلافت الهی را به عهده گیرد.
آثار احترام و بی احترامی به دیگران
این گونه است که قرآن به مساله تکریم انسان توجه می دهد و در سوره اسرا فرموده است: و لقد کرمنا بنی آدم.انسان از جنبه های مختلف از برتری های بسیاری برخوردار است.انسان به طور ذاتی دوست دار حفظ شخصیت ، آبرو و نیازمند احترام است. خداوند از انسان ها می خواهد که حرمت خویش را نگه دارند و در گفتار و رفتار خویش حفظ ادب و احترام را بنمایند.
بسیاری از آموزه های حقوق و حکمی قرآن نیز به این مساله توجه دارد.مانند حرمت جان آدمی(انعام)و مال(بقره)عرض و آبرو(نسا)و همچنین سخن نیکو گفتن(بقره)دوری از تهمت و غیبت و افترا(حجرات)و اجتناب از صدای بلند و رفتار تفاخرآمیز.
…کرامت انسان به عنوان یک اصل مهم و جزء ماهیت انسان و قابل قبول تمامی ادیان، عقاید و مسلک ها بوده و شمار قابل توجهی از نظام های حقوقی و مکتب های اخلاقی آن را پذیرفته و همه انسان ها را به رعایت این حق در برابر همدیگر مکلف دانسته اند….
رعایت احترام دیگران و بی احترامی به آنان آثار و تکلیف و پاداش و کیفر خاصی دارد.خداوند برای این که انسان ها احترام یک دیگر را نگه دارند از روش های تشویقی یا از روش تهدید و تنبیه بهره می جوید و اهانت کنندگان و تحقیر کنندگان را به مجازاتی سخت در آخرت تهدید می کند تا به این روش هنجارهای اجتماعی را تقویت و تثبت نماید.
قرآن می فرماید که اصولا احترام گذاشتن به دیگری پیش از آن که برای دیگری سودمند باشد برای خود فرد سود دارد.
انسان در هر موقعیتی که باشد سزاوار احترام است حتی جایز نیست بعد از مرگ هم کرامت انسانی او مورد بی احترامی قرار گیرد و این مساله نه تنها در دین اسلام بلکه در تمام ادیان الهی مورد تایید بوده است.تمام پیامبران نیز انسان را موجود محترمی دانسته و مردم را دعوت به احترام به انسان و تامین عدالت و مساوات در بین شان نموده اند.
گرچه کرامت انسانی ذاتی بوده و هر انسان باید بزرگداشته شود اما این کرامت می تواند درجه داشته باشدو این درجه مربوط می شود به :
داشتن تقوا و پرهیزکاری و پارسایی هر شخص چه در انجام وظایف رسمی و غیررسمی ، رفتار و کردار نیک در مقابل دیگران.
انجام خدمات بزرگ و شایسته به افراد اجتماع
فداکاری و از خودگذری در شرایط حساس به خصوص به منظور تامین امنیت در انجام وظایف
گذشتن از منافع شخصی در مقابل منافع ملی
حفظ آبرو، شرف، حیثیت و وقار دیگران
قرآن و رعایت آداب و رسوم ملت ها
خداوند انسان را اشرف مخلوقات قرار داده و فرموده : ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم. آنان را در خشکی دریا به حرکت درآوردیم و از مواد پاکیزه برای آنان روزی مقرر ساختیم و نسبت به بسیاری از موجوداتی که آفریدیم برتری دادیم…در این آیه مبارکه ،مقصد از بنی آدم انسان است صرفنظر از اینکه مرد باشد یا زن، کوچک باشد یا بزرگ، جوان باشد یا کهنسال ، بیمارباشد یا تندرست ، دارا باشد یا نادارو به همین ترتیب هیچ تفاوتی از لحاظ قومیت ، نژاد ، لسان ، رنگ ، محل زیست ، عقاید دینی ، مذهبی و ایدیولوژیکی ندارند.
انسان از بدو پیدایش دارای حقوق بشری و کرامت انسانی بوده که آن هم برای هر شخص ذاتی می باشد و به مجرد انسان بودن از مزایای آن بهره مند می شود.
قرآن تاکید می کند که می بایست مراعات آداب و رسوم هر قومی را کرد. به این معنا که نوع و شیوه احترام در نزد انسان ها با قومیت ها و ملیت ها و فرهنگ های مختلف در زمان ها و مکان های گوناگون متفاوت است. خداوند درباره سلام در سوره نسا می فرماید اگر به شما سلام و تحیت فرستادند شما بهتر از ایشان عمل کنید و یا دست کم همانند آنان به ایشان احترام گذارید. در برخی روایات امده است که در پیش از اسلام ، سلام به معنی گفتان زنده باد بوده است و پس از آن از جمله سلام علیکم استفاده می شده است.(تفسیر کبیر فخر رازی) هم چنین گفته شده است که در دوره یوسف (ع) احترام و سلام کردن به نماز گذاردن بود چنان که همین عمل در میان ساسانیان و پیش از ایشان وجود داشته است و از این رو در سوره یوسف آمده که با سجده به او احترام گذاشته و سلام دادند که منظور از آن احترام بوده نه بندگی.
قرآن کریم به تمام جنبه های انسان پرداخته ، از طرفی براساس واقعیت های مربوط به انسان به حدی از او تمجید کرده که او را از تمام موجودات زمینی و آسمانی برتر دانسته و حتی مقام او را از فرشتگان هم رفیع تر دانسته و از سوی دیگر در مواردی بعضی از آنها را از حیوانات هم پست تر دانسته و به نکوهش پرداخته است.
در واقع انسان کمالات تمامی مراتب و عوالم ، از ماده و گیاه و حیوان تا عالم عقول و ملایکه و ماورای تجرد را داراست.
این که خداوند از روح خود در انسان می دمد، نشانگر شرافت و قداست این مخلوق الهی است و به عبارت دیگر همین روح دمیده شده در آدم او را سزاوار و شایسته تقدیس و تکریم فرشتگان ساخته است.
از دید قرآن دو نوع کرامت انسانی داریم: کرامت تکوینی و کرامت اکتسابی
مراد از کرامت تکوینی یا ذاتی این است که خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده که در مقایسه با سایر موجودات دارای مزایای بیشتری است. در واقع این نوع کرامت ناشی از توجه ویژه خداوند به انسان است و تمام انسان ها از این مقام برخوردارند، یعنی انسان چه بخواهد و چه نخواهد از این کرامت تکوینی برخورداراست. قرآن انسان را شایسته کرامت و فضیلت برتر از این مقدار نیز می داند و آن را در سایه مبارزه پیوسته با نفس اماره و و شیطان وسوسه گر می داند.
کرامت اکتسابی نیز دست یابی انسان به کمالات و ویژگی هایی است که با اختیار و اراده انسان حاصل می شود. برخلاف کرامت تکوینی که در وجود انسان ها نهفته بود، در این جا تلاش و سعی انسان به منزله پلی برای رسیدن به درجات بالاتر ایفای نقش می کند.
کرامت تکوینی کمال انسان به حساب می آید و ارزش اخلاقی ندارد ولی کرامت اکتسابی جزو کمالات انسانی محسوب می شود و ارزش اخلاقی هم دارد.کرامت تکوینی مقدمه ای برای رسیدن به کرامت اکتسابی است