برنامه ریزی استراتژیک در خوشه‌های صنعتی
چکیده مقاله
این تحقیق با هدف تدوین برنامه ی استراتژیک و عملیاتی خوشه صنعتی مبلمان شاندیز انجام شد.
جامعه ی آماری کارگاه های صنایع چوبی در روستاهای منطقه شاندیز ( توابع شهرستان مشهد) بودند که با روش نمونه گیری تصادفی ساده خوشه ای انتخاب شدند. در این رابطه از پرسشنامه استاندارد تدوین شده توسط سازمان یونیدو (مشاور فنی طرح جهت شناخت نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدید‌های محیطی و به تبع آن تعیین استراتژی‌ها خوشه استفاده شد که بر این اساس توسعه بازار در عراق و افغانستان و آسیای میانه، رسوخ در بازار منطقه‌ای از طریق ایجاد و ارتقا برند مشترک و تاسیس یک واحد آموزشی صنایع چوب در منطقه به عنوان استراتژی‌های دارای اولویت انتخاب و پس از آن از طریق رایزنی با سازمان‌ها و نهادهای دولتی، ملی و منطقه‌ای برنامه‌های عملیاتی متناسب برای سال اول برنامه توسعه تدوین و بودجه لازم و محل تامین آن برای هر برنامه نیز مشخص گشت.
واژه‌های کلیدی : خوشه صنعتی – برنامه ریزی استراتژیک – صنعت مبلمان – سرمایه اجتماعی – شبکه سازی – توسعه روستایی
Keywords : Industrial cluster – strategic planning – cooperation – Networking – furniture industry – social capital – rural development
مقدمه
این فصل به معرفی کلیات تحقیق شامل بیان کلی مساله تحقیق و همچنین اهداف اصلی آن خواهد پرداخت و سپس سؤالاتی که تحقیق معطوف به پاسخ به آن سؤالات انجام خواهد شد تشریح خواهد نمود.
امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی دولتمردان کشور بحث اشتغال می باشد. تعیین صنایعی در کشور که ضمن تضمین دستیابی به ارزش افزوده مناسب در کوتاه مدت، بالاترین بازده اشتغالزایی را به نسبت میزان و مدت زمان سرمایه‌گذاری یعنی همان صنایعی که به عنوان “صنایع زنجیره‌ای زود بازده” نامگذاری می‌شود، از اهمیت بالایی در حل معضل اشتغال و رشد و توسعه صنعت کشور برخوردار است.
بیان مساله
یکی از صنایعی که، به عنوان مصداق صنایع زنجیره ای زود بازده، می تواند به توسعه اقتصادی کشورها کمک شایانی نماید و طی چند دهه اخیر نیز از سوی نهادهای اقتصادی وابسته به سازمان ملل به کشورهای جهان سوم و درحال توسعه پیشنهاد شده است، صنعت مبلمان یا تولید مصنوعات چوبی می باشد.
در همین راستا سازمان یونیدو صنعت مبلمان را با توجه به اینکه صنعتی کاربر و مبتنی بر منابع بوده و کشورهای در حال توسعه نیز در آن مزیت نسبی دارند، به این کشورها توصیه نموده است که نتایج معجزه‌آسای اعمال این توصیه را می توان در کشورهایی مانند چین، مکزیک، مالزی، اندونزی و اخیرا فیلیپین و ویتنام مشاهده نمود.
صنعت چوب و مبلمان ایران با دارا بودن ده ها هزار واحد صنعتی و کارگاهی که از نظر تعداد و نه از نظر بازده تولید با واحدهای مشابه در کشور چین برابری می‌کند، می‌تواند با تولید مبلمان با کیفیت و قیمت قابل رقابت دربازارهای جهانی این کالا، به بازارهای چند میلیارد دلاری خارجی دست یابد.
در عرصه جدید اقتصاد ایران، آینده از آن اصناف و صنایعی است که قدرتمندترین تشکل‌ها و متناسب‌ترین پیوندهای بین بنگاهی را در میان خود دارند.به نظر می‌رسد ساختار خوشه‌های صنعتی به عنوان یکی از نوین‌ترین اشکال همکاریهای بین بنگاهی می‌تواند نقش زیادی در رقابت پذیر کردن این صنعت کشورمان در عرصه‌های بین المللی داشته باشد.
امروزه توسعه خوشه های صنعتی نقش محوری و بارزی در سیاست های اقتصادی و صنعتی بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ایفا می نماید. اگر رویکردهای گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان و همین طور بنگاه های بزرگ داشته اند، اینک کسب و کارهای خرد و کوچک، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت این واحدها، بهبود ارتباطات شبکه ای، حمایت های غیر مستقیم، ترکیب رقابت و همکاری به منظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد.(منصوری،۱۳۷۹،۹)
وجود حدود۵۰ هزار واحد کارگاهی کوچک و خیلی کوچک مبلمان کلاسیک در کشور می‌تواند مبین این نکته باشد که برای رقابت پذیر کردن این حجم عظیم از بنگاه‌ها حمایت از ساختارهای مختلف همکاریهای بین بنگاهی بخصوص خوشه صنعتی ضرورتی غیر قابل انکار است.
یکی از مناطق کشورمان که از پتانسیل بالایی در صنعت مبلمان برخوردار است، بخش شاندیز شهرستان مشهد و به ویژه روستای ویرانی این منطقه میباشد. این منطقه از یک سو با وجود نزدیک به ۶۰۰ بنگاه تولیدی و توزیعی از توان بالایی برای تولید ثروت و اشتغالزایی در منطقه برخوردار است – بسیاری از ساکنان روستاهای اطراف و شهر مشهد نیز در کارگاه‌های این منطقه اشتغال داشته و بعضا پس از کسب مهارت خود اقدام به ایجاد کارگاه در روستاهای خود نموده‌اند- و از سوی دیگر با قرار داشتن بازار مبل مشهد در حاشیه جاده مشهد-شاندیز توان جذب بخش بزرگی از خریداران مبلمان استان را نیز دارا میباشد.
این تحقیق به دنبال تدوین برنامه راهبردی توسعه این خوشه صنعتی میباشد.
فهرست مطالب
فصل اول :کلیات تحقیق ۱۱
۱٫ بیان مساله ۱۲
۲٫ گزاره های تحقیق ۱۴
فصل دوم : پیشینه پژوهش ۲۱
۳٫ خوشه صنعتی ۲۲
۴٫ برنامه‌ریزی استراتژیک ۲۶
۵٫ برنامه‌ریزی استراتژیک در خوشه‌های صنعتی (بررسی رویکرد یونیدو) ۲۹
۶٫ تجربه خوشه‌های صنعتی مبلمان در دنیا ۳۲
۷٫ معرفی خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۵۴
فصل سوم :روش انجام تحقیق ۵۷
۱٫ نوع تحقیق ۵۸
۲٫ روش تحقیق ۵۹
۳٫ جامعه آماری ۶۰
۴٫ روش نمونه گیری ۶۱
۵٫ مدل تحقیق ۶۲
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده های پژوهش ۶۶
۱٫ بررسی نهادهای تاثیر گذار بر فعالیت خوشه ۶۷
۲٫ آنالیز کسب و کار سطح صنعت ۷۶
۳٫ معرفی و شناخت سناریوهای موجود در سطح خوشه ۹۴
۴٫ نگاهی اجمالی به فعالان اصلی ۱۰۳
۵٫ تحلیل کسب و کار سطح بنگاه ۱۱۴
۶٫ آنالیز زنجیره ارزش ۱۲۶
۷٫ سرمایه اجتماعی ۱۴۸
فصل پنجم : نتایج و بحث ۱۵۷
۱٫ چشم انداز ۱۵۸
۲٫ بررسی عوامل خارجی ۱۵۸
۳٫ بررسی عوامل داخلی ۱۶۱
۴٫ تحلیل SWOT 163
۵٫ ماتریس داخلی و خارجی ۱۶۶
۶٫ استراتژی ۱۶۷
۷٫ برنامه‌های عمل ۱۷۶
۸٫ جمع بندی نهایی و نتیجه گیری ۲۸۵
۹٫ پیشنهاد برای تحقیقات آینده ۲۸۷
فصل ششم : منابع و ماخذ ۱۸۸
فهرست جداول
جدول ۲-۱- تفاوت های فرآیندی برنامه ریزی استراتژیک ۲۷
جدول ۲-۲- تفاوت‌های محتوایی برنامه‌ریزی استراتژیک ۲۸
جدول ۲-۳- زمان تقریبی مراحل توسعه خوشه ای با استفاده از رویکرد یونیدو ۳۱
جدول ۲-۴- برخی مطالعات انجام شده در رابطه با خوشه های صنعتی مبلمان در دنیا ۳۲
جدول ۲-۵- مقایسه‌ای صرفه‌های بیرونی خوشه با سایر خوشه‌ها ۳۶
جدول ۲-۶- جدول مقایسه ای فعالیتهای مشترک ۳۷
جدول ۲-۷- درصد انواع محصولات ۴۵
جدول ۲-۸- فرآیند تولید استاندارد وسایل چوبی ۴۸
جدول ۲-۹-ترکیب واحدهای خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۵۶
جدول ۳-۱- ترکیب واحدهای خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۶۰
جدول ۳-۲- ترکیب نمونه آماری ۶۱
جدول ۴-۱- میزان اهمیت نقش هر یک از نهادها در توسعه خوشه ۷۵
جدول ۴-۲- عوامل تاثیر گذار بر شدت رقابت بین رقبای موجود ۸۲
جدول ۴-۳- عوامل تاثیر گذار بر قدرت چانه زنی خریداران ۸۵
جدول ۴-۴- چارچوب بررسی تهدید تازه‌واردان ۸۶
جدول ۴-۵- عوامل تاثیر گذار بر تهدید تازه واردان ۸۸
جدول ۴-۶- عوامل تاثیر گذار بر قدرت چانه زنی تامین کنندگان ۸۹
جدول ۴-۷- عوامل تاثیر گذار بر تهدید کالاهای جایگزین ۹۱
جدول ۴- ۸- تاثیر دولت و سایر نهادهای دولتی بر شدت رقابت ۹۳
جدول ۴-۹- معرفی فعالان اصلی خوشه در دسته محصول مبلمان ۱۰۴
جدول ۴-۱۰- معرفی فعالان اصلی خوشه در دسته محصول سرویس ۱۰۴
جدول۴-۱۱- تعداد تولیدکنندگان هر یک از محصولات موجود در خوشه ۱۰۶
جدول ۴-۱۲- تعداد کارگاه ها براساس نوع فعالیتشان ۱۰۹
جدول ۴-۱۳- تعداد کارگاه ها براساس محل فعالیت آنها ۱۱۱
جدول ۴-۱۴- تعداد کارگاه ها براساس نوع مالکیت آنها ۱۱۲
جدول ۴-۱۵- تعداد کارگاه ها براساس مالکیت نمایشگاه ۱۱۳
جدول ۴-۱۶- مراحل تبدیل گرده به محصول و عملیات انجام شده روی آن در هر مرحله — ۱۱۵
جدول۱۷-۴- مواد اولیه صنعت مبلمان و مصنوعات چوبی ۱۱۶
جدول ۴- ۱۸- مراحل تبدیل گرده به محصول و عملیات انجام شده روی آن در هر مرحله قبل ساخت ۱۳۱
جدول ۴- ۱۹- مراحل تبدیل گرده به محصول و عملیات انجام شده روی آن در هر مرحله مربوط به ساخت ۱۳۱
جدول ۴- ۲۰- مراحل تبدیل گرده به محصول و عملیات انجام شده روی آن در مراحل تمام‌کاری ۱۳۲
جدول ۴-۲۱- زنجیره ارزش یک دست مبل و سرویس عروس (اعداد بر حسب هزار ریال می باشند) ۱۳۷
جدول ۴-۲۲- میزان سود متوسط یک دست مبل و سرویس عروس (اعداد بر حسب هزار ریال می باشند) ۱۳۷
جدول ۴-۲۳- مقایسه خوشه و دو محک در تولید و عرضه یک دست مبل راحتی ۱۴۳
جدول ۴-۲۴- مقایسه خوشه و دو محک در تولید و عرضه یک دست سرویس عروس ۱۴۵
جدول ۴-۲۵- وضعیت سرمایه اجتماعی خوشه در دو سطح مطلوب و موجود ۱۵۳
جدول ۴-۲۶- ماتریس ارتباطات بین ذینفعان خوشه در شرایط موجود ۱۵۴
جدول ۴-۲۷- ماتریس همکاری بین ذینفعان خوشه در شرایط مطلوب ۱۵۵
جدول ۵-۱- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی( EFE) 160
جدول ۵-۲- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی( IFE) 162
جدول ۵-۳- ماتریس SWOT خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۱۶۳
جدول ۵-۴- ماتریس SWOT خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۱۶۴
جدول ۵-۵- استراتژی‌های عمومی پورتر در خوشه صنعتی مبلمان ۱۶۷
جدول ۵-۶- عوامل موثر بر توان صنعت ۱۷۰
جدول ۵-۷- عوامل موثر بر مزیت رقابتی ۱۷۰
جدول ۵-۸- عوامل موثر بر توان مالی ۱۷۱
جدول ۵-۹- عوامل موثر بر ثبات محیطی ۱۷۱
جدول ۵-۱۰- جدول امتیاز ارزیابی استراتژی ۱۷۲
جدول ۵-۱۱- ارزیابی و اولویت‌بندی استراتژی‌های خوشه ۱۷۳
جدول ۵-۱۲- برنامه‌های عمل حوزه بازار ۱۷۶
جدول ۵-۱۳- برنامه‌های عمل حوزه حساس‌سازی ۱۷۸
جدول ۵-۱۴- برنامه‌های عمل حوزه شبکه‌سازی ۱۷۹
جدول ۵-۱۵- برنامه‌های عمل حوزه نهادسازی ۱۸۰
جدول ۵-۱۶- برنامه‌های عمل حوزه توسعه منابع انسانی ۱۸۱
جدول ۵-۱۷- برنامه‌های سایر حوزه‌ها ۱۸۳
فهرست نمودارها
نمودار ۴-۱- ترکیب کلی فعالان خوشه ۶۷
نمودار ۴-۲- چارچوب کلی زنجیره ارزش ۷۷
نمودار ۴-۳- ترکیب بنگاه های خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۱۰۷
نمودار ۴-۴- تعداد کارگاه های خوشه در هر فعالیت ۱۱۰
نمودار ۴-۵- تعداد کارگاه های خوشه در هر منطقه ۱۱۱
نمودار ۴-۶- درصد کارگاه های خوشه برحسب مالکیت کارگاه ۱۱۳
نمودار ۴-۷- درصد کارگاه های خوشه برحسب مالکیت نمایشگاه ۱۱۴
نمودار ۴-۸- درصد تقریبی هر یک از مواد اولیه صنعت مبلمان و مصنوعات چوبی ۱۱۶
نمودار ۴-۹- سطح تحصیلات کارگران و تولیدکنندگان منطقه ۱۲۰
نمودار ۴-۱۰ – سطح مهارت کارگران و تولیدکنندگان منطقه ۱۲۱
نمودار ۴-۱۱- چارچوب زنجیره ارزش ۱۲۶
نمودار ۴-۱۲- سیر مراحل تولید و عرضه محصول چوبی ۱۲۷
نمودار ۴-۱۳- زنجیره ارزش صنعت مبلمان ۱۲۹
نمودار ۴-۱۴- زنجیره ارزش یک دست سرویس عروس با قیمت نهایی ده میلیون ریال ۱۳۸
نمودار ۴-۱۵- درصد ایجاد ارزش هر یک از گام های فرایند ارائه سرویس عروس ۱۳۸
نمودار ۴-۱۶- زنجیره ارزش یک دست مبل راحتی با قیمت نهایی نه میلیون ریال ۱۳۹
نمودار ۴-۱۷- درصد ایجاد ارزش هر یک از گام های فرایند ارائه یک دست مبل ۱۳۹
نمودار ۴-۱۸- مقایسه درصد ارزش ایجاد شده در هر یک از گام های ارائه سرویس عروس و یک دست مبل ۱۴۰
نمودار ۴-۱۹- میزان سود بدست آمده در هر یک از گامهای تولید سرویس عروس ۱۴۱
نمودار ۴-۲۰- میزان سود بدست آمده در هر یک از گامهای تولید مبل ۱۴۱
نمودار ۴- ۲۱- مقایسه میزان ارزش ایجاد شده خوشه و الگوها در هر یک از گام های ارائه یک دست مبل ۱۴۳
نمودار ۴-۲۲- مقایسه درصد ارزش ایجاد شده خوشه و الگوها در هر یک از گام های ارائه یک دست مبل ۱۴۴
نمودار۴-۲۳- مقایسه میزان ارزش ایجاد شده خوشه و الگوها در گام های ارائه یک دست سرویس عروس ۱۴۶
نمودار ۴-۲۴- مقایسه درصد ارزش ایجاد شده خوشه و الگوها در گام های ارائه یک سرویس عروس ۱۴۷
نمودار ۵-۱- ماتریس داخلی و خارجی خوشه صنعتی مبلمان شاندیز ۱۶۶
نمودار ۵-۲- جایگاه خوشه صنعتی مبلمان در ماتریس اسپیس ۱۷۲