ساختمان تار و سه تار
تاریخچه کارگاه:
کار و فعالیت این کارگاه در راستای ساخت آلات موسیقی است. این کارگاه ابتدا در سال ۱۳۷۴ بنا به علاقه شخصی استاد قیم فتاحی که خود یکی از استادان نوازندگی ماهر تار و سه تار در استان است ابتدا در محیطی کوچک از خانه خودشان بوده است که با توجه به نیاز شهرستان و نیز افزایش تعداد هنرجویان موسیقی و نیاز آنها به ساز، استاد فتاحی در سال ۱۳۷۸ به طور رسمی و با همکاری برادرانش و سرمایه گذاری بیشتر جهت خرید دستگاه و تجهیزات پیشرفته تر برای کار کارگاهی هر چند کوچک اما فعال را تاسیس نمودند که هر روز رو به پیشرفت بیشتر همچنان به کار خود ادامه می دهند. مواد خام کارگاه که شامل چوب، چسب، شاخ، استخوان و صدف میباشد قسمتی را در همین شهرستان و بعضی دیگر را از استانهای هم جوار تهیه می نمایند.
در یک کارگاه ساز سازی بسته به نوع ماشینهای موجود در کارگاه و تعداد استادکاران ساخت یک یا چندین نوع ساز را انجام می دهند. در کارگاه ساز سازی برادران فتاحی ساخت دو ساز «تار و سه تار» انجام میشود که در فصلهای بعد به تشریح آنها خواهیم پرداخت.
فصل اول:
ساختمان سه تار
اجزاء سه تار
لازم به تذکر است که سه تار در قدیم سه سیم (تار) داشته است. به روایتی مشتاق علیشاه کرمانی (شهادت ۱۳۰۶ هـ . ق) عارفی که با سه تار و موسیقی آشنایی داشته سیم دیگری بین سیم دوم و سوم آن اضافه کرده و اینک سه تار در حقیقت چهار سیم یا چهار تار دارد. این سیم را واخون و بعضی ها سیم مشتاق مینامند.
تشریح اجزاء سه تار
کاسه: جعبه صوتی سه تار میباشد که از جنس چوب توت است.
دسته: پرده های ساز روی آن بسته میشوند جنس آن از چوب گردو است.
صفحه: چوب توت نازک که روی کاسه را پوشانده است و خرک روی آن قرار دارد.
سوراخهای روی صفحه: این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد میشوند.
سردسته: قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.
گوشی: انتهای سیم به آن بسته میشود و با چرخاندن آن ساز کوک میشود. جنس آن معمولاً از چوب گردو است.
پرده: از جنس روده است که روی دسته بسته میشود و محل نوتها را تعیین می‌کند.
خرک: از چوب ساخته میشود و سیم ها از روی آن عبور می‌کنند.
شیطانک: از استخوان ساخته میشود و سیم ها از روی آن عبور می‌کنند.
سیم گیر: در انتهای کاسه نصب میشود و انتهای سیم ها را نگاه می دارد. جنس آن از شاخ قوچ، چوب شمشاد جنگلی یا چوب فوفل است.
سیم: سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می‌آیند.
شیار کنار دسته: شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده میشود.
تذکر: در فصل های دیگر توضیحات بیشتری راجع به اجزاء سه تار داده خواهد شد.
انتخاب چوب:
انتخاب چوب مراحل مختلفی دارد و برش صحیح آن یکی از عوامل مهم ساختن ساز میباشد. لذا، مطالعه خواص فیزیولوژیکی درخت دارای اهمیت زیادی است. توضیح دقیق در این باره خارج از عهده نگارنده است. فقط در اینجا برای آشنائی با ساختمان ساقه یک درخت، که برای ساختن ساز بریده می شود، قسمت های مهم برش عرضی آن به طور خلاصه توضیح داده میشود. قسمت بیرونی درخت پوسته آن میباشد که خود از دو قسمت تشکیل شده است «قسمت بیرونی» و «قسمت درونی» و پس از آن قسمت بعدی «لایه زاینده» نام دارد که یک تک سلول است و هنگام رشد درخت به دو قسمت تقسیم میشود. قسمت اول آن تبدیل به قسمت درونی پوست درخت میشود که عامل انتقال مواد غذائی از برگها به بقیه درخت است. قسمت دوم «لایه زاینده» تبدیل به «برون چوب» میشود که عامل انتقال شیره از ریشه به ساقه های درخت میباشد. به تدریج که لایه زاینده سلولهای جدیدی تولید می‌کند «برون چوب» فعالیت فیزیولوژیکی خود را از دست میدهد و تبدیل به قسمت سخت تنه میشود که درخت را استوار نگاه می دارد. این قسمت تنه درخت را «درون چوب» می گویند که در درختهای نسبتاً بزرگ شامل قسمت اعظم برش عرضی درخت میشود. قسمت مرکزی برش درخت، مغز درخت نام دارد که از ریشه تا سر تنه درخت ادامه دارد و دور آنرا نخستین حلقه سالانه فرا گرفته است. در برش عرضی درخت چیزی که خیلی زود جلب توجه می‌کند حلقه های سالانه است که دایره وار در دور مغز درخت قرار دارند. تعداد این حلقه ها سال درخت را نشان میدهد و فاصله بین این حلقه ها همانطوریکه بعد خواهیم دید در انتخاب چوب برای ساز سازی اهمیت فراوانی دارد.
ذکر دو موضوع در اینجا لازم است. اول اینکه رنگ «درون چوب» تیره تر از «برون چوب» میباشد. دوم اینکه مغز درخت دارای خلل و فرج های بسیار است که به راحتی قابل رویت میباشد.
در سه تار سازی از چوب درخت توت (نوع میوه دار آن) برای ساختن کاسه و صفحه استفاده میشود. «درون چوب» تنها قسمتی از تنه میباشد که برای این کار مناسب است. بقیه چوب تنه چون پوست، «برون چوب» و مغز درخت زائد است و در ساز سازی از آنها استفاده نمیشود.
در ساختمان کاسه و صفحه سه تار از چوبهایی استفاده میشود که فاصله حلقه های سالانه آنها از چهار میلیمتر کمتر است و الیافهای طولی به موازات یکدیگر هستند. تهیه چوبهایی با این مشخصات آسان نیست و کار سازنده را مشکل می‌کند. درختهایی که در مناطق خشک و گرم می رویند برای استفاده در ساز سازی بسیار مناسب هستند. در ایران درختاهی توت حاشیه کویر، اصفهان، قزوین و اطراف تهران برای این کار مناسب هستند. در مناطق پر آب و رطوبت، رشد درختان سریعتر از مناطق خشک میباشد در نتیجه فاصله بین حلقه های سالانه زیاد است که برای استفاده در ساز سازی مناسب نیستند. در فصل مربوط به ساختن صفحه و کاسه سه تار راجع به این موضوع توضیحات بیشتری خواهیم داد.
برش چوب
برش طولی تنه درخت باید در مسیر الیافهای طبیعی آن باشد. لذا اره کردن تنه درخت صحیح نیست و باید آنرا در ابتدا با تیغه تبر شکاف داد (یا شقه کرد) تا چوب در مسیر الیافهای خودش که طبیعی و نامستقیم است شکافته شود. معمولاً در تنه هایی که حلقه های سالانه آن دایره وار دور مغز درخت قرار گرفته اند، تنه به چهار قسمت مساوی شکافته (شقه) میشود که پس از خشک شدن با اره فلکه (اره تسمه ای) به اندازه های مناسب بریده میشوند. معمولاً این حلقه ها صددرصد دایره وار نیستند.
لذا چوبکار باید تا حد امکان سعی کند که برشهای چوب عمود به حلقه های سالانه باشند.
خشک کردن چوب ساز بایستی بطور طبیعی در سایه و در مسیر هوا قرار گیرد. برای ساختن سازهائی چون ویولن حدود ۵ سال وقت لازم است ولی بهتر است که بین هفت تا ده سال چوب خشک شود. تحقیقات نگارنده راجع به «درصد» رطوبت چوب سه تار و مدت خشک کردن آن ادامه دارد. معمولاً سازندگان ساز در جواب این سوال می گویند که هر چه چوب کهنه تر باشد بهتر است. اصولاً سازنده باید این موضوع را در نظر داشته باشد که چوبی را مورد استفاده قرار دهد که بحد کافی خشک شده تا پس از ساختن ساز بعلت از دست دادن نم زیادی ترک نخورد و یا شکل خود را از دست ندهد.
رابطه طول دسته با طول کاسه سه تار
نگارنده روش زیر را برای پیدا کردن طول دسته سه تار پیشنهاد می‌کند. برای این منظور آشنائی با رابطه محل نوت «سل» روی دسته و طول سیم دست باز لازم است. می دانیم که اگر نوت سیم دست باز را «دو» فرض کنیم و طول این سیم را به سه قسمت مساوی تقسیم کنیم محل پرده های «سل» و «سل اکتاو» بدست میآید.
اگر فرض کنیم که طول دسته مناسب، طولی است که آخرین پرده که «لابمل اکتاو» است در حدود یک سانتیمتر از محل اتصال دسته به کاسه فاصله داشته باشد، این طول دسته با استفاده از رابطه هندسی محل نوت «سل» با سیم دست باز به روش مثال زیر بدست میآید. دلیل این فرض اینست که پرده آخری روی زینت ساز که معمولاً در محل اتصال دسته به کاسه است و یا روی گلوی کاسه قرار نگیرد.
ابعاد سه تار
سه تار به شکل و اندازه های گوناگون ساخته شده است. ابعاد کاسه، دسته و ضخامت چوب کاسه و صفحه آن استاندارد معینی ندارد. بطور کلی شکل صفحه سه تار از نیم دایره ای تشکیل شده است که انتهای آن با منحنی ای مرکب به دسته وصل شده است.
در این کتاب اندازه های کاسه و دسته چهار نوع سه تار آورده شده است. اندازه ترک (بر وزن برگ) و دوره کاسه و ضخامت آنها براساس مطالعات و تجربه های عملی نگارنده روی سه تاراهیی که در دسترسم بوده میباشد.
اولین سه تار مورد مطالعه که اثر هنرمند فقید شادروان استاد مهدی کمالیان است بنام دلربا که تاریخ ساخت آن سال ۱۳۶۶ هـ . ش. میباشد.
سه تار دوم مورد مطالعه هم ساخت استاد کمالیان بنام مرمر است.
سه تار سوم مورد مطالعه که آن نیز ساخت هنرمند مشهور شادروان استاد محمود هاشمی به شماره ۳۸ و ساخت آن در تاریخ ۱۳۷۰ هـ . ش. میباشد.
ایشان شکل صفحه را که شامل یک نیم دایره دو قسمت از یک دایره که شعاع آن قطر دایره مذکور است و دو منحنی که بدسته وصل میشوند ترسیم کردند. در این الگو انتهای صفحه در دو طرف سیم گیر در حدود چهار میلیمتر به طرف بیرون دایره ترسیم میشود.
چهارمین سه تار مورد مطالعه ام، یکی از سه تارهای شادروان محمد نوائی مشهور به عشقی سه تار ساز معروف میباشد. در فصل های آینده، این سه تار در قسمت ساختن قالب و روش اندازه گیری دوره و ترک مورد استفاده قرار گرفته است.
فهرست مطالب
مقدمه:
اینک گلی از بوستان همیشه معطر ایران:
تاریخچه کارگاه:
فصل اول:
ساختمان سه تار
اجزاء سه تار
تشریح اجزاء سه تار
انتخاب چوب:
برش چوب
رابطه طول دسته با طول کاسه سه تار
ابعاد سه تار
کاسه سه تار:
روش اول: کاسه کدوئی
روش دوم: کاسه یک تکه
روش سوم: کاسه ترکه ای
سوزاندن چوب
خم کردن چوب
قالب کاسه
قالب توپر
سوار کردن ترکها و دوره روی قالب
ساختن کاسه با استفاده از قالب توپر
دسته سه تار
اتصال دسته به کاسه
صفحه سه تار
گوشی
شیطانک
سیم گیر
خرک
قوس عرضی و طولی روی دسته
سیم
پرده
سوراخهای روی صفحه
زه دور کاسه
زینت ساز
چسب
فصل دوم:
ساختمان تار
سرپنجه
گوشی تار:
دسته تار
شیطانک
نقاره و کاسه
قطر کاسه
سیمگیر
مچبند
خرک تار
جای خرک بر روی پوست تار
مضراب تار:
رنگ تار
طرز پوست انداختن تار