هنر فلزکاری دوره تیموری در ایران
پیشگفتار مقاله
ایران به سختی توانسته بود پس از تهاجم ویرانگر مغول در سده سیزدهم بار دیگر روی پا بایستد تا این که ناگهان در ربع آخر قرن چهاردهم شخصی به نام تیمور، که به زعم سر پرسی سایکس بزرگترین کشورگشای قاره آسیا لقب گرفت در ایران ظهور کرد. وی که تواسته بود بر تمامی حکمرانان پیروز شود.
بیست وپنج سال بعدی را صرف تصرف سایر نقاط سرزمین پارس ازجمله گرجستان، ارمنستان، بین‌النهرین و سوریه نمود. وی بغداد را چپاول کرد، دمشق را در هم کوبید، دهلی را غرات کرد و مسکو را ویران ساخت. ارتش سلطان مملوک درهم کوبیده شد و سلطان بایزید عثمانی دستگیر و زندانی شد.
تقریباً تیمور هر جا که رفت نهر خون به راه می‌انداخت و همه جا را ویران می‌ساخت. ای .جی براون در ذکر نمونه‌هایی از اقدامات او چنین می‌گوید: از جمله اقدامات او قتل‌عام مردم سیستان در سال ۸۴-۱۳۸۳/۷۸۵ است که در این واقعه وی دستور داد نزدیک به دو هزار زندانی را لای دیوار مدفون کنند و ساختمانی بنا سازند.
نمونه دیگر کشتار توأم با خونسردی یکصد هزار اسیر هندی در نزدیک دهلی در سال ۸۰۱(دسامبر ۱۳۹۸( ، زنده به گور کردن چهارهزار ارمنی در سال ۱-۱۴۰۰/۸۰۳ و ساختن بیست مناره بلند از جمجمه انسان در دمشق و حلب در همان سال بود. همچنین کشتارهفتاد هزار تن از ساکنان شهر اصفهان در سال ۷۸۹ (نوامبر ۱۳۸۷) از جمله سایر اقدامات او به شمار می‌رود.
درعین حال، وی با تمام کشتارهای که مرتکب می شد، همچنان ازعبادت غافل نمی‌شد ، به زیارت اماکن مقدس می رفت وبرای مردان بزرگ و فرهیخته احترام فراوانی قائل بود. وی در اقدامی تصمیم گرفت پایتخت خود،شهر سمرقند را به نشانه شکوه و جلال خود به مرکز دانش و هنر تبدیل کند. وی برای به سامان رساندن این هدف خود تمامی معماران، هنرمندان واستادان فن را از سرتاسر سرزمین های مغلوب شده فارس و بین‌النهرین به سمرقند فراخواند تا در آن شهر تندیس‌های او را بسازند و در کارگاه‌هایی که به دستور شاه بنا شده بود، مشغول به کار شوند.
اعقاب تیمورحامیان بزرگ هنر و ادب بدند و و برخی از آن ها استعداد هنری و ادبی چشمگیری از خود نشان دادند.
دوران طولانی حکمرانی شاهرخ، پسر تیمور (۱۴۰۵تا ۱۴۴۷)، دورانی نسبتاً توام با آرامش و رونق را به ایران آورد و هرات، پایتخت او به مرکز بزرگی برای کارهای هنری تبدیل گشت. اما دربار سلطان حسین بایقرا (۱۵۰۶-۱۴۰۷) که آن نیز در هرات بود بیش از هرجای دیگری محل درخشش هنر و ادبیات بود . شاید یکی از تعارض های جالب تاریخ ایران این باشد که تیمورنیز همانند چنگیزخان مغول با وجود تمام ستم‌هایی که روا داشت، اما نه تنها راه پیشرفت هنر ایران را مسدود نکرد بلکه دوران حکومت او و فرزندانش شاهد یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنری ایران بود. گویی نیروهای خلاقه ایرانیان هیچ کاری با وقایع سیاسی و فجایع نظامی نداشت و حتی در پرآشوب ترین شرایط و رخدادها نیز راه خود را ادامه می‌داد.
به تازگی مطالعاتی پیرامون هنر ایران و ماورالنهر در دروه تیموریان با نگاه ویژه بر جنبه‌های معماری و نقاشی آن دوران انجام شده است. طی بررسی‌هایی که دکتر کاماروف پیرامون فلزکاری دوران تیموری صورت داده، توجهات را به سوی اهمیت این شاخه ازهنر ایران و ماورالنهر جلب می‌کند. وی ضمن بررسی‌هایی که پیرمون مراحل گذشته هنر انجام می‌دهد توصیف روشنی از سابقه سیاسی که در آن حامیان تیموری برخاستند، ویژگی‌های اشیای فلزی، فنون به کار گرفته شده و پیوندآن با سایر رشته‌های هنری دربار تیموری ارائه می‌دهد. از این رو می‌توانیم او را در نشان دادن یکی از عالی‌ترین دوره‌های هنری ایران بسیار موثر بدانیم.
مقدمه
هنر دوران تیموری، ۱۵۰۷-۱۳۷۰ همچنان در زمره شناخته شده‌ترین هنرها در متون عالیه به سبب دستاوردهای بی‌مانندش در حوزه نقاشی مینیاتور و بناهای معماری ماندگار و بسیار چشمگیرش به شمار می‌رود. تا کنون، هنر تیموری اغلب از این دو زاویه مورد بررسی قرار گرفته، حال آن که هنرهای تزئینی این دوره از جمله فلزکاری، سخت مورد غفلت قرار گرفته‌اند. یکی از علت‌های این امر این است که تصور می شد آثار به جای مانده از آن دوران بسیار اندک و محدود است.
این غفلت آشکار هم چنین از این مساله ناشی می شد که تا همین اواخر تنها شمار بسیار اندکی از محققان، فلزکاری را که شاید پیوسته‌ترین و ثبت شده‌ترین هنرهای اسلامی باشد به عنوان یکی از اشکال مهم شیوه بیان هنری پذیرفته‌اند. در دوره تیموری، فلزکاری با تزئینات و نقش و نگارهایی که دارد بازتاب روشنی از دغدغه‌های زیبای شناختی و فرهنگی آن دوران را ارائه می دهد. فلزکاری دروه تیموری نه تنها محصولی منفعل و جدا از دوره خود نیست، بلکه بخشی از شبکه بزرگ‌تر هنرو روش تیموری به شمار می‌آید.
هنگامی که من کار پژوهشی خود را پیرامون فلزکاری ایران در دوره تیموری آغاز کردم، تا آن هنگام، پیشرفت‌هایی از نظر تعیین قدمت و سرچشمه شمار محدودی از اشیاء انجام گرفته بود. اما با این حال اغلب این اشیاء از جمله ظروف برنجی و اشیاء مرصع کاری شده با طلا و نقره هم چنان بدون تعیین هویت باقی مانده بودند و می بایست بیش‌تر مورد مطالعه و طبقه‌بندی قرار می‌گرفتند. از این رو، ایجاد ابزاری که با آن بتوان فلزکاری دوره تیموری را به خوبی شناخت ضروری به نظر می‌رسید.
اتفاقاً همین کار یکی از اهداف این کار پژوهشی است. تحلیل دقیق‌ترجزئیات نقش و نگارهای موجود در اشیای ایرانی و عربی اهمیت ویژه‌ای برای این کار پژوهشی داشت. کتیبه‌های به جای مانده نیز در برخی موارد کمک می‌کند اما در نوع خود منبع مهمی برای کسب اطلاعات و تعیین قدمت و سبک اشیاء به شمار می‌آید.
بهره‌گیری همزمان از تحلیل سبکی و اسناد خط نوشته ای و تحلیل فنون فلزکاری،زمانی که درتاریخ کل هنر فلزکاری ایران و بررسی ویژه هنر دوره تیموریان و حمایتی که در آن دوران از هنر می‌شد، واقع گردد، روی هم رفته درک کاملی را از خواستگاه، پرورش و ویژگی‌های ذاتی دوره تیموری در فلزکاری ایران در ما ایجاد می‌کند و این همان شیوه تحقیقی است که در این جا به کار گرفته شده است .
تا کنون، بزرگترین مجموعه از اشیاء مربوط به این موضوعات در موزه دولتی هرمیتاژ لنینگراد گرد آمده است. موزه‌های دیگری نیزهمچون ویکتوریا و آلبرت و موزه بریتانیا واقع در لندن و موزه هنری متروپلتین نیویورک نیز مقادیر درخور توجهی از آثار و اشیای فلزکاری ایران متعلق به سده‌های چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم میلادی را دارا هستند.این چهار مجموعه منبع اصلی سندسازی این مطالعه تحقیقاتی را فراهم کرده اند. جمع‌بندی که در این کار پژوهشی ارائه شده است بر پایه تحلیل نزدیک به یک صد شیء متعلق به مجموعه‌های ذکر شده در بالا و سایر مجموعه‌های عمومی و خصوصی در ایالات متحده امریکا، اروپا و خاورمیانه بنا گشته است.
این کتاب دو هدف اصلی را مدنظر دارد. یکی ارائه یک مطالعه روش دار و اصولی پیرامون اشکال، فنون، نقش و نگارهای تزئینی و کتیبه‌شناسی عمده آثار فلزکاری ای است که نشان داده شده است در ایران و همه در دوره حکومت تیموریان و دربار بزرگان تیموری ساخته شده‌اند و دوم ارتباط دادن این مسأله در نشو ونمای کلی فلزکاری ایران از میانه‌های سده دوازدهم تا سده شانزدهم میلادی است.
مطالعه من پیرامون این موضوع نشان می دهد که یک سبک متمایز از فلزکاری در خلال حکومت خاندان تیموری در شرق ایران ایجاد شده بوده است. از آن جا که جنبه های ابتکاری که این سبک را متمایز می سازند قبلاً شناسایی و تعریف نشده اند، می بایست بررسی هایی پیرامون رسوم فلزکاری که پیش از آن در ایران و سرزمین های هم جوار آن وجود داشته اند با هدف تعیین محدوده و دامنه ای که در آن هنر تیموری به عنوان پدیده زمانی و مکانی خاص مطرح بوده است،انجام شود. این کار در فصل۱صورت گرفته است که مختصری از گرایش های فلزکاری ایران درحدود دوونیم سده پیش از ظهور حکومت تیموریان را ارائه می دهد.
فصل ۲ به بحث پیرامون اشیای تولید شده در مراحل آغازین عهد تیموری در آسیای مرکزی – شامل هفت شیء به دست آمده از یک مکان زیارتی به نام آرامگاه خواجه احمد یساوی – می پردازد.
نشان داده شده است که این اشیای متعلق به اوایل دوره تیموری به جای این که ناشی از یک سنت فلزکاری بومی باشند نشان از هم جوشی شماری از گرایش های هنری متمایز و فنون مختلف فلزکاری هم در داخل وهم درخارج ایران در آسیای مرکزی به عنوان پیامد مستقیم یورش های تیموریان به مرکز و غرب آسیا در اواخر سده چهاردهم و اوایل سده پانزدهم دارد. از این رو، اشیای متعلق به اوایل دوره تیموری ابزارهایی که توسط آن ها سبک متمایز فلزکاری تیموری برای نخستین بار تکوین یافت را مورد سندیت قرار می دهند.
فصل ۳ نیز سبک متمایز و برجسته آن دوران را از طریق بررسی و تحلیل ویژگی هایی نظیر شکل، فن و تزئین و کتیبه ها نشان می دهد؛ جنبه هایی که نه تنها فلزکاری دوره تیموری را از فلزکاری اوایل ایران متمایز می نماید بلکه به مثابه عاملی برای یکپارچه سازی فلزکاری تیموری به عنوان یک عرصه هنری بسیار منسجم عمل می کند. فصل ۴ ضمن توسعه بخشیدن به مرزهای گسترده فلزکاری عهد تیموری تعریف ما را از این رشته با شناسایی سه شاخه ازآثار فلزی این دوره پالایش و اصلاح می کند که البته هر سه از نظر سبک و روش ساخت دارای مینای یکسانی هستند.
آن چه در این جا به نام فلزکاری سبک تیموری شناخته می شود، همان طور که هر یک از این سه گروه اشیاء نشان می دهند، بیش از پیش مبرهن است که دارای نشانه هایی دال بر خلق آن ها در خراسان ودر هرات، پایتخت سیاسی و فرهنگی تیموری در نیمه دوم سده پانزده و اوایل سده شانزده است.این فصل هم چنین رابطه میان فلزکاری دوره تیموریان را با هنر رایج در بطن جامعه و هنر مورد حمایت دربار تیموریان که تجلی آن را می توان در کتابخانه مشاهده کرد بررسی می کند.
فصل ۵ نیز پیگیری بیش تری را پیرامون پرورش و تکامل سبک تیموری در فلزکاری، در دوره ای که بلافاصله پس ازفروپاشی خاندان تیموری در سال ۱۵۰۷ حادث شد، انجام می دهد. این فصل نشان می دهد که تغییرات مهم سیاسی و مذهبی که خراسان متعاقباً متحمل آن شد، درایتدا تأثیری برهنر فلزکاری مرتبط با این منطقه نگذاشت. بلکه شواهدی نیز وجود دارند که بر تولید اشیای متعلق به شاخه های سه گانه ظروف تیموری(همانطور که در فصل۴ توضیح داده می شود) ،در دوره حکومت ازبک و سپس صفویان دلالت دارند.
فصل۶ نیز با کاوش پیرامون رابطه پیشنهاد شده میان فلزکاری تیموری و کتابخانه هرات که مرکز اصلی و کانونی و پیوند دهنده هنرهای تحت حمایت دربارتیموری محسوب می شد، نگاهی به فلزکاری دوره تیموری در بافت گسترده تری از هنر و جامعه این دوران دارد.
ظروف فلزکاری مورد بحث در فصل های ۴،۳،۲و۵ در قالب کاتالوگ و پیوست های یک و دو مورد بررسی و سندیت بیشتری قرار گرفته اند.
این جانب مایلم مراتب قدردانی خود را از سازمان ها و موسساتی که مرا از پشتیبانی های صمیمانه خود در راستای نگارش این کتاب بهره مند کردند اعلام نمایم.
این کار پژوهشی در U.S.S.R با کمک هیات بین المللی پژوهش و مبادلات و گروه دوستی فولبرایت- هایز که کمال حمایت را چه در اروپا و چه در هر جای دیگر در سال ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۴ از پژوهش این جانب به عمل آوردند انجام شد. البته لازم به ذکر است که این جانب، خود، زمانی عضو گروه هاگوپ فلو و بعدها گروه فلو ملون بوده ام. در سال ۱۹۸۹ پژوهش های بیش تری در ترکیه و مصر، در سایه کمک های دوستانه شورای بین المللی مبادله فرهنیختگان و نیز کمک فوبررایت گرانت، انجام گرفت.
پژوهش این جانب بدون مساعدت ها و همیاری های چندین نفر دیگر انجام نمی شد و ره به جایی نمی برد. از جمله این افراد آناتول ایوانف از موزه دولتی هرمیتاژ، لنینگراد، که پژوهش خود وی بستر لازم را برای این کار پژوهشی به عمل آورد بود. این جانب هرگز کمک های بی دریغ و کمال صمیمت ایشان را در خلال زمانی که در لنینگراد، جایی که توانستم به انبارهای حاوی آثار فلزکاری اسلامی در هرمیتاژ دسترسی پیدا کنم، فراموش نکرده و بدین وسیله از ایشان سپاسگذاری می کنم. این جانب خود را مرهون لیوان چیلاشویلی، مدیر موزه دولتی گرجستان که پژوهش مرا در تفلیس تسهیل کرد و مایکل روگرز از موزه بریتانیا که کمک های فراوانی در دیدارهای من از موسسات محترم مربوطه به این جانب دادند می دانم.
در ترکیه نیز مایلم مراتب سپاس خود را از نازان تاپان اولسر، مدیر و آلِو اوزای از موزه اسلامی اسرلری و باکت بایوغلو از موزه اسلامی استانبول اعلام دارم. و نیز مایلم تشکر کنم از نمت ابوبکر و حسن فتحی از موزه اسلامی مصر و کاریو لستی در نیویورک، موزه هنرهای متروپولیتن ؛ این جانب همچنین از کارکنان اداره اسلامی به جهت کمک های فراوانی که به این جانب داشتند سپاسگذاری می نمایم.
هم چنین، از فرصت استفاده کرده و سپاس گرم خود را از خانم پریسکیلا سوکک به جهت مشاورات، اظهار نظرها و حمایت های بی دریغ طی این سال ها تقدیم می دارم. در طول مراحل خواندن، نوشته برداری و ترجمه کتیبه ها هم چنان از کمک های جرج سالیبا، ویلر تاکستون، احسان یارشاطر و پیتر زیرنیس بهره مند بوده ام. مراتب سپاس خود را از هورا یاوری به جهت اصلاح و تصحیح ترجمه ها و رونویسی متون نیز ابراز می دارم. هم چنین از سالی شریل به سبب خوانا کردن این متن و مارتا دیس و این داب به جهت اظهارنظرهای سودمندشان تشکر می کنم.
با وجود آن که سپاسگذاری از یک یک افراد و همکارانی که این جانب را در کمک های خود بهره مند ساخته اند امکان پذیر نیست، اما در این فرصت از کلاوس و بریش، والتر دینای، کیلد ووهن فولساچ، لیزا گولومبک، ماریلیان جنکینس، ادیت کیرش، جنز کروگر، توماس لنتز،گلن لوری ، روبرت مک چنسنی، تام ماتیو، برنارد اوکین و مارت برنوس- تیلور به جهت مساعدت هایشان به این جانب در به دست آوردن عکس ها و اطلاعات لازم یا ارائه دیدگاه ها و اظهارنظرهای خود مراتب سپاس خود را اعلام می دارم.
هم چنین از بنیاد ایرانی هرمیتاژ و بیبلیوتکا پرسیا و به طور ویژه از احسان یارشاطر به علت علاقه ای که به انتشار کتاب این جانب نشان دادند تشکر می کنم.
از جرج نیز به جهت کمک های کوچک و بزرگ خود و دانی به جهت دراختیار گذاشتن رایانه خود تشکر ویژه دارم. در پایان، خود را مرهون بزرگواری های پدر و مادر خود می دانم.
رویدادهای اخیر در شوروی سابق که هم چنان نیز در جریان است سبب شده تا برخی از اشاره ها به مناطق جغرافیایی دچار تغییر شوند. اما از آن جا که این دست نویس دردوران رژیم سابق تکمیل شده، نام های امکانی که تحت تاثیر این رویدادها قرار گرفته اند به منظور بازتاب دادن تغییرات در چشم انداز جغرافیایی تغییر و اصلاح داده نشدند.