مقاله درباره مساجد قدیمی ایران

این بنا در قلب بازار تبریز، در وسط میان مدرسه طالبیه و مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی و الچاق مسجد واقع شده و به عنوان یکی از ساختمان‌های باستانی تاریخی این شهر شناخته می‌شود. متأسفانه، از بنای اصلی این مسجد و مدارک مرتبط با آن در دسترس زیادی باقی نمانده است و به همین دلیل تاریخ ساخت و نام سازنده بنای اصلی مسجد از دست رفته است.

در منابع تاریخی مختلف ادعاهای متنوعی درباره تاریخ ساخت این مسجد و نام بانی آن آمده است. برخی به دوره صدر اسلام اشاره کرده و عبدالله بن عامری را به عنوان بانی اصلی مسجد نام برده‌اند، در حالی که برخی دیگر معتقدند که این مسجد در دوره سلجوقی احداث شده است. کتب تاریخی همچنین به تاریخ‌های مختلفی اشاره کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت و اعتبار این مکان در طول تاریخ است.

بنای اصلی مسجد در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری خسارات زیادی دید و چند طاق آن به هم ریخت. پس از این حادثه، حسینقلی خان دنبلی اقدام به تعمیر و بازسازی مسجد نمود. در دوره قاجار نیز تعمیراتی جهت بهسازی این بنا انجام شد. در دوران معاصر، حاج محمد باقر کلکته‌چی، کسبه تبریزی، تلاش‌های گسترده‌ای را برای تعمیرات جزئی و بهبود مسجد به عمل آورد و همچنین یک کتابخانه جدید و تالار مناسبی را برای تحصیل و تلاش دانش‌جویان دینی ایجاد کرد.

تعمیراتی که انجام شده، اگرچه به مسجد شکل و ظاهری جدید داده است، اما جزئیاتی از بنای اصلی به وضوح نمایان است و نشان می‌دهد که این مسجد دارای گذشته‌ی تاریخی و قدمت باستانی است. ساختار فعلی مسجد به شکل مستطیلی طراحی شده و از آجر و گچ بهره‌برده شده است. دو ورودی به آن دست داده‌اند؛ یکی در جهت شمالی که از طریق صحن دسترسی دارد و دیگری در جنوب که به کوچه‌ی مجاور منتهی می‌شود. از درب شمالی وارد آلچاق مسجد شده و سپس به داخل مسجد جامع وارد می‌شوید. ارتفاع کف مسجد کمی پایین‌تر از سطح زمین‌های اطراف است که نمایانگر قدمت و تاریخ این بنا معتبر محسوب می‌شود.

طول کلی مسجد که از جنوب به شمال آمده، حدوداً ۶۲ متر است و بخش وسطی آن که دارای یک طاق بلند و بزرگ است، اندازه‌ی ۱۵ متر در عرض دارد. این طول مسجد به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول، که نسبت به بخش جنوبی با عرض کمتری از طریق دو جرز عریض مجزا جدا می‌شود، حدوداً ۲۸ متر طول دارد در حالی که بخش جنوبی به عرض تقریباً ۳۲ متر ادامه دارد. در نهایت این بخش، یک محراب ساده از سنگ مرمر سفید با طرح‌های تزیینی مارپیچ به سبک صفوی دیده می‌شود.

در دیوارهای جنوبی قسمت‌های شرقی و غربی مسجد، پنج طاق دوطبقه با ابعاد ۶۰/۳ متر در عرض و ۶۰/۴ متر در طول در تعمیرات اوایل دوره قاجار احداث شده‌اند. پایه‌های این مسجد بسیار بافت قدیمی و آجرهای بزرگ دارند. کلیت معماری مسجد به شیوه‌ای ساده و خالی از هرگونه زینت و کاشیکاری طراحی شده و تمیز از هر گونه تزئین و حجاری است. تنها در بالای طاق محراب، یک کتیبه گچبری به خط کوفی از دوره ایلخانان مغول باقی مانده است.

پشت دیوار شرقی این بنا، یک مسجد بزرگ و تاریک با ده ستون و طاق‌های ضربی از آجر وجود دارد که به عنوان “مسجد زمستانی” شناخته می‌شود و به احتمال زیاد دارای گذشته‌ای قدیمی نیز است. در سالهای اخیر، این بخش تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده و به شکل اصلی خود بازساخته شده است.

مسجد جامع، دو کتیبه تاریخی ارزشمندی دارد. سنگ نوشته اول که بر روی دیوار پایه غربی طاق میانی نصب شده، از جنس مرمر و با ابعاد ۱۲/۱×۷۰/۱ متر، تصویری از شاه تهماسب صفوی را نشان می‌دهد. در این تصویر، شاه تهماسب حضرت ولی عصر “عج” را دیده و به او دستور داده است که تمغاالت (بخشی از مالیات‌ها) را لغو کند و احسان و محبت به مردم را ادامه دهد. این کتیبه در سال ۹۷۲ هجری قمری به خوشنویسی علاءالدین محمد تبریزی، یکی از خوشنویسان معروف دوران صفوی، به خط ثلث شیوا نوشته شده است.

کتیبه دوم در بالای دیوار شمالی مسجد جامع نصب شده و حاوی فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی به خط محمدبن مومن تبریزی است. این کتیبه، تاریخی به سال ۱۱۰۶ هجری قمری دارد و در آن، شاه صفوی به رستم خان، سالار سپه و بیگلربیگی آذربایجان، دستور می‌دهد که قمارخانه‌ها، روسپی‌خانه‌ها و چرس‌فروش‌ها را بسته و حکم شرعی را در قبال مرتکبان اعمال کند. همچنین، از مردم خواسته می‌شود که از کبوترپرانی، گرگ‌دوانی، قوچ‌بازی و گاوبازی که به خصومت و فساد منجر می‌شوند، منع کنند و متجاوزان را مجازات کنند. این بنا با شماره ۱۷۱ در ثبت تاریخی به ثبت رسیده است.