در این مقاله به معرفی خصوصیات و ویژگی معدن فیروزه نیشابور پرداخته شده است. این معدن یکی از مهمترین معادن فیروزه جهان است و موقعیت جغرافیایی آن در استان خراسان رضوی شهرستان نیشابور بخش تحت جلگه در 53 کیلومتری شمال غرب شهرستان نیشابور واقع شده است. از دیر باز به دلیل فیروزه های با کیفیتش شهرت جهانی دارد. فیروزه نیشابور با ویژگی های خاص خود جزو قیمتی ترین سنگ های قیمتی جهان محسوب می شود.
سنگ فیروزه چیست؟
فیروزه (Turquoise) یک آلومینو فسفات آبدار مس با فرمول CuAl6(PO4)4(OH) 8.5H2O است. نام تورکویز (Turquoise) که به معنای سنگ ترکی است، از این جهت بر روی این کانی ارزشمند ایرانی نهاده شد که در زمان های باستان به منظور صادرات فیروزه به سایر کشورهای دور و نزدیک، پس از استخراج رگه های این سنگ از معادن برای تراش آن را ابتدا به کشور عثمانی (ترکیه حاضر) فرستاده و سپس قسمت عمده آن از طریق جاده ابریشم به کشورهای مختلف صادر می‌شد.
از این رو اروپاییان که برای نخستین بار این سنگ را در عثمانی مشاهده کردند، نام آن را سنگ ترکی نهادند. با توجه به شرایط بسیار سخت تشکیل فیروزه، تنها منبع شناخته شده این سنگ گرانبها تا زمان‌های طولانی معادن فیروزه نیشابور بود که برخی از انواع آن از کیفیتی استثنایی برخوردار بودند. جهت درک اهمیت جواهرات خصوصا فیروزه در روزگار گذشته تنها اشاره به این نکته که بخش قابل توجهی از فیروزه‌ها و لاجوردهایی که به طور گسترده در مقبره ها و تابوت فراعنه مصر به کار رفته از ایران در آن زمان صادر شده است، کافی به نظر می‌رسد.
این کانی که روزگاری نمادی از ایران به شمار می رفت بر اساس نوع، درصد ترکیبات و محل تشکیل رنگ هایی دارد که در طیف وسیعی از آبی کم رنگ تا آبی پر رنگ و سبز روشن و در مواردی سبز تیره نمودار می‌شود.
جلای آن واکسی یا چینی و سختی آن ۵ الی ۶ است که هر چه میزان آب در ساختمان آن افزایش یابد از سختی آن کاسته می‌شود. به‌طور کلی امروزه سنگ فیروزه با رنگ آبی آسمانی، جلای چینی و سختی بالا جذاب‌تر و مرغوب‌تر به‌شمار می‌رود. با این وجود می‌توان گفت که در کشورهای اروپایی رنگ سبز فیروزه و در ایران، آمریکا و اکثر کشورهای آسیایی رنگ آبی آسمانی آن دارای محبوبیت بیشتری است.
با توجه به اینکه در ساختمان فیروزه مقادیری آب وجود دارد، در صورتی که فیروزه در جای گرم و خشک نگهداری شود به‌تدریج آب خود را از دست داده و رنگ آن کمرنگ خواهد شد. از این رو سنگهای فیروزه نیشابور به سبب داشتن رنگ عالی، سختی بالا و وجود مقادیر کم آب در ساختمان فیروزه، از کیفیتی خاص برخوردارند.
از دیگر کشورهای صادر کننده فیروزه به جز ایران می توان به کشورهای آمریکا، مصر و ترکستان اشاره کرد. فیروزه های آمریکایی که امروزه قسمت اعظم بازار فیروزه دنیا حتی ایران را در دست گرفته است، در مقایسه با انواع ایرانی فیروزه به لحاظ رنگ، جلا و سختی از کیفیت پایین‌تری برخوردارند و نوع با کیفیت فیروزه نیشابور همچنان صدر نشین بازار فیروزه دنیا محسوب می‌شود، هر چند که به سختی می‌توان قطعه‌ای از آن را حتی به بهای پرداخت مبالغ هنگفت به دست آورد.
تاریخچه بهره برداری معدن فیروزه نیشابور
قدیمیترین اسنادی که در مورد این معدن وجود دارد کتابهای عرایس الجواهر و نفایس الاطایب نوشته ابوالقاسم عبدا… کاشی وتنسوق نامه ایلخانی منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی می باشد بر اساس این کتب بیش از چهار هزار سال است که از معدن فیروزه نیشابور بهره برداری می گردد.
از دوره صفویه مرسوم بوده که معدن را به اشخاص اجاره دهند . زمانی کارگاه های استخراج به صورت مورثی و گاه به صورت قباله عروسان خانواده نیز در می آمده است و از ابتدای دولت جمهوری اسلامی ایران، معدن در اختیار شرکت های دولتی بوده و بهره برداری معدن از تاریخ 1381/9/2 به شرکت تعاونی فیروزه نیشابور واگذار گردید.
چگونگی تشکیل فیروزه
تشکیل فیروزه به لحاظ فرآیندهای زمین شناسی بسیار پیچیده بوده و نیازمند شرایط بسیار خاص زمین شناسی است. سن احتمالی نهشت و تشکیل ذخایر فیروزه ایران را ائوسن بالایی تا الیگوسن پایینی تخمین می‌زنند. به‌طور کلی جهت تشکیل فیروزه چندین مرحله آلتراسیون باید انجام شود و به لحاظ کانی‌زایی، ارتباط مشخصی بین عمل دگرسانی کائولینیتیزاسیون و تشکیل فیروزه وجود دارد.
بدین شکل که اسید سولفوریک حاصل از تجزیه پیریت و کالکوپیریت که حاوی مقداری مس است. در اثر برخورد با آپاتیت‌های موجود در سنگ، تولید اسید فسفریک و اسید فلوئوریدریک کرده، اسید فلوئوریدریک حاصله باعث از هم پاشیدگی فلدسپات‌های موجود شده و تولید Al2O3 می‌‌کنند. در اثر انحلال Al2O3 در اسید سولفوریک که حاوی مقداری سولفات مس و اسید فسفریک است، محلول‌های حاوی فیروزه به‌دست می‌آید که این محلول در داخل حفره‌ها و شکاف‌های سطح مشترک بین طبقات رسوب کرده و یا جانشین فلدسپات‌ها می‌شود.
از این رو در تمامی موارد عامل اصلی کنترل‌کننده فاز کانی‌سازی فیروزه تکتونیک است. رنگ سبز فیروزه نیز در نتیجه جانشینی بخشی از Al+3 کانی فیروزه توسط Fe+3 پدید می‌آید و هر چه میزان آهن در ساختمان فیروزه افزایش یابد، رنگ آن سبزتر خواهد شد. از سوی دیگر در بازار بلورهای کریزوکولا، در اصطلاح نگین‌تراشان به فیروزه سبز قوچانی معروف است. کانی کریزوکولا یکی دیگر از کانی‌های مس بوده که در برخی موارد همراه با فیروزه یافت شده و از لحاظ خصوصیات ظاهری تا حدودی مشابه آن است.
این کانی که دارای ترکیب شیمیایی متفاوتی با فیروزه و نوعی سیلیکات مس آبدار است، از کیفیت پایین‌تری نسبت به فیروزه برخوردار بوده و قابل مقایسه با فیروزه‌های سبز رنگ که در کشورهای اروپایی از محبوبیت ویژه‌ای برخوردارند، نیست. این کانی به‌طور گسترده در نزدیکی اغلب معادن مس یافت می‌شود و شرایط تشکیل آن به مراتب ساده‌تر از فیروزه است . به‌طور کلی معادن و کانسارهای عمده فیروزه ایران در مناطق نیشابور و دامغان قرار دارند.
کاربرد های سنگ فیروزه
سنگ فیروزه به عنوان یک سنگ قیمتی با خصوصیات منحصر به فرد مورد استفاده قرار می گیرد. از کاربردهای این سنگ می توان به تزئینات ساختمانی، تولید جواهرات، تزئینات مذهبی، صنایع دستی، صنایع الکترونیکی و همچنین درمان برخی بیماری ها اشاره کرد. سنگ فیروزه به دلیل خواص ارگونومیک خود مورد استفاده در ساخت ابزارهای نوین مانند موس و تبلت قرار گرفته است.
مشخصات فیروزه
نام : تور کواز. فیروزه (Turquoise )
سیستم تبلور : تریگونال
جرم حجمی :8/2 تا6/2
سختی :5/5 تا6
رنگ : آبی ، آبی مایل به سبز ، سبز
جلا : واکسی
طرز شناخت : به سادگی توسط رنگ آبی ،وسختی و وزن مخصوص خود شناخته می شود.
سنگهای میزبان: تراکیت ، مگنیتیت ، آلونیت
کاربرد : به عنوان یک سنگ با ارزش و جواهر نیمه قیمتی به کار می رود .
فورمول شیمیایی آن CuAl6(PO4(OH)2)4.4H2O
In Pictures: Neyshabur Turquoise Mine – SURFIRAN
Persian Turquoise: The Ancient Treasure of Neyshabur
Neishapur Firuzeh, the Blue Heaven on Earth
Analysis of the economic role of neyshabur turquoise mines in the Qajar period